اینکه این موضوعات تا چه حد با واقعیت‌های علمی سازگار هستند موضوع گفت‌وگوی خبرنگار همشهری با مرتضی طالبیان، رئیس پژوهشکده علوم زمین وابسته به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران است.
- رخ دادن زمین‌لرزه‌ها تا چه اندازه به فعالیت گسل‌ها مرتبط هستند؟
پوسته زمین ثابت نیست و در حال حرکت است؛ یعنی حرکت پوسته در امتداد شکستگی‌هایی رخ می‌دهد که آن را گسل یا گسله می‌گویند. بعضی از گسل‌ها بیشتر فعالیت و حرکت می‌کنند و برخی کمتر. آنهایی که بیشتر حرکت می‌کنند زمین‌لرزه‌های بیشتری را ایجاد می‌کنند و به تناسب طول‌شان زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تری ایجاد می‌شود. در کشور ما این گسل‌ها بسیار هستند. عمده آنها در مناطق کوهستانی است. درحد کوه و دشت‌ها در اغلب مناطق ایران، این گسل‌ها بسیار فعال هستند و می‌توانند زمین‌لرزه ایجاد کنند.
- حرکت پوسته زمین، شکستگی گسل و فشار زمین که همیشه هست، پس چرا برخی مواقع زمین‌لرزه ایجاد می‌شود؟
حرکت پوسته زمین به‌طور مداوم و پیوسته است و این حرکت خیلی کند صورت می‌گیرد. به‌طوری که در مناطقی که روی گسل‌ها مطالعه انجام می‌شود، ممکن است کمتر از یکی دو میلی‌متر در سال باشد. طبیعی است این انرژی برای اینکه روی گسل تجمع پیدا کند به زمان نیاز دارد و گاهی ممکن است چندده، چندصد یا چندهزار سال طول بکشد. زمانی که این انرژی به حد بحرانی رسید، گسل حرکت می‌کند و زمین‌لرزه ایجاد می‌شود و طبیعتا زمان نیاز است که زمین‌لرزه بعدی ایجاد شود. این دلیلی است که زمین‌لرزه‌ها را با فاصله زمانی می‌بینیم و هرچه که این فاصله زمانی بیشترباشد، زمین‌لرزه بزرگ‌تر خواهد بود.
- آیا عمق زلزله تأثیری بر میزان زلزله دارد؟
زمین لرزه‌ها در اعماق مختلف، اتفاق می‌افتند اما در ایران، عمده زمین‌لرزه‌ها، کم‌عمق هستند؛ به این مفهوم که اغلب در کمتر از حدود 20 تا 30کیلومتر اتفاق می‌افتند. کمترین عمقی که معمول است حدود 5کیلومتر و بیشترین آن بین 10تا20 یعنی حدود 15کیلومتر اتفاق می‌افتد که اینها در مقیاس جهانی، زمین‌لرزه‌های کم‌عمق‌تر هستند. طبیعتا هرچه زمین‌لرزه کم‌عمق باشد، کانون زمین‌لرزه به سطح زمین نزدیک‌تر است و می‌تواند تخریب بیشتری داشته باشد. بنابراین اگر زمین‌لرزه عمیق باشد موجش دیرتر است و با شدت کمتر به زمین می‌رسد و این دلیلی است که بسیاری از زمینلرزههایی که در منطقه ژاپن و اندونزی اتفاق می‌افتند گرچه بزرگ هستند اما تخریب چندانی در سطح زمین ایجاد نمی‌کنند. در بخش‌هایی از ایران زمین‌لرزه‌های عمیق هم داریم که عمده آنها در منطقه جنوب خاوری ایران و در منطقه مکران است.
- امواج زلزله چگونه ایجاد می‌شوند؟
اصولا هر جسمی که می‌شکند از خودش امواج صادر می‌کند؛ زمین‌لرزه هم همینطور است. وقتی در کانون زمین‌لرزه، پوسته زمین می‌شکند، امواج به همه سو منتشر می‌شوند. امواج چندین نوع هستند. برخی سرعت‌شان زیاد است که امواج p نام دارند. برخی گرچه دامنه بیشتری دارند اما سرعت‌شان کمتر است. بنابراین وقتی در فاصله‌ای از زمین‌لرزه قرار می‌گیریم نخستین موجی که به ما می‌رسد موج p است که شدت کمتری دارد اما نخستین موج است که به ما می‌رسد و از پس آن موج‌های بعدی که دامنه بیشتری دارند اما با فاصله زمانی می‌رسند ، تخریب را ایجاد می‌کنند. هر چقدر از کانون زلزله فاصله بیشتر باشد چون سرعت امواج متفاوت است با فاصله زمانی بیشتری به ما می‌رسند. بنابراین از این خاصیت استفاده می‌کنیم و می‌توانیم بگوییم که کانون زمین‌لرزه کجاست و اطلاعات در ایستگاه‌های لرزه‌نگاری ثبت می‌شود.
- به چه دلیل وقتی زمین‌لرزه‌ای در کشور اتفاق می‌افتد، شبکه لرزه‌نگاری آمریکا امکان دارد سریع‌تر از مؤسسه ژئوفیزیک به ما اطلاع دهد؟
درصورتی که زمین‌لرزه متوسط یا بزرگ باشد، امواجش در سراسر کره‌زمین با کیفیت خوب قابل ثبت است. بنابراین ایستگاهی که در قاره آمریکا هم وجود دارد می‌تواند این امواج را ثبت کند و با استفاده از چندین ایستگاه که در سطح جهان وجود دارد و شبکه جهانی لرزه‌نگاری می‌توانیم موقعیت زمین‌لرزه را با دقت خیلی خوب تعیین کنیم. در گذشته قبل از سال1963 میلادی، شبکه لرزه‌نگاری در سطح دنیا خیلی گسترده نبود؛ بنابراین خطا زیاد بود. اما در 20سال گذشته و اخیرا با توسعه شبکه جهانی و کشور میزان خطا کمتر شده و خطا به حدود 10 تا 20کیلومتر رسیده است. در جاهایی که شبکه لرزه‌نگاری ملی گسترش خوبی دارد موقعیت و عمق زمین‌لرزه با دقت خوب تعیین می‌شود. این بسته به امکانات و گسترش شبکه دارد.
- برخی از مردم از زمینلرزههایی با عنوان زمین‌لرزه‌های زمینی و هوایی نام می‌برند.آیا این سخن مردم مبنای علمی دارد؟
این بحث‌ها عامیانه است و نه علمی. این مسئله ارتباط با صدای زمین‌لرزه دارد. زمانی که زمین‌لرزه به سطح زمین می‌رسد تبدیل به صوت می‌شود که در یک فاصله‌ای قابل شنیدن است که ممکن است کم یا زیاد باشد. برداشت مردم شاید این باشد که اگر لرزش کمتر باشد، می‌گویند زلزله هوایی است.
- در زلزله بم مردم می‌گفتند که از چند ساعت قبل زمین‌لرزه، صدایی می‌شنیدند. این صدا چه ارتباطی با زلزله بم داشت؟
خیلی از زمین‌لرزه‌ها، با پیش لرزه همراه هستند. تقریبا اکثر زمین‌لرزه‌ها پس لرزه هم دارند که به تدریج کاهش می‌یابند. زمین‌لرزه بم یک پیش‌لرزه داشت که متأسفانه به آن توجه نشد و با این امر به صورت یک حادثه طبیعی برخورد نشد. در حالی که اگر توجه می‌شد که یک پیش‌لرزه است و به مردم هشدار می‌دادند، قطعا تلفات کاهش پیدا می‌کرد.
- آیا امکان پیش‌بینی زمین‌لرزه وجود دارد؟
بحث پیش‌بینی از سال‌ها قبل مطرح بوده است. قدیمی‌ترین کشور که در این زمینه توانسته فعالیت کند کشور چین است که به وسیله شواهدی توانست زمین‌لرزه را پیش‌بینی کند. اینها را پیش‌نشانگر می‌گویند که بیش از 15 نوع پیش‌نشانگر داریم ممکن است که همراه با زمین‌لرزه باشد و دیده شود و یا دیده نشود. زمانی که در زمین لرزه‌ای تعداد زیادی پیش‌نشانگر دیده شود می‌توان تا حدودی پیش‌بینی کرد که احتمال وقوع زمین‌لرزه وجود دارد. البته تاکنون در چین فقط یک مورد از طریق پیش‌نشانگرها توانسته‌اند پیش‌بینی کنند. حتی در چین بعد از فاصله کمی، دوباره زلزله بزرگی اتفاق افتاد که تعداد زیادی کشته و خسارات به‌دنبال داشت.
