«عزیزم! اگه امشب به موقع بخوابی، فردا صبح که بیدار شدی یه جایزه بهت می‌دم.»
اینها و مشابه اینها، جمله‌هایی هستند که این روزها خیلی زیاد بین والدین و بچه‌ها رد و بدل می‌شوند. اینها ادبیات نوین بچه‌ها و پدر و مادرهای نسل جدید است. شاید اگر مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های ما چنین وضعیتی را می‌دیدند، وحشت می‌کردند.
شما فکر می‌کنید ادبیات «این کار رو بکن تا...»، یا خودمانی‌تر بگوییم رشوه، تا چه زمانی اثربخش خواهد بود؟ تا چه موقع این جایزه دادن‌ها از دیدگاه بچه‌ها واقعا به عنوان «جایزه» تلقی خواهد شد و نه به عنوان «حق مسلم» آنها!؟
رشوه یا جایزه؟!
امروزه متخصصان در مورد جایزه دادن- یا رشوه- به شدت به والدین اخطار می‌دهند. البته در این مورد،این به اصطلاح «رشوه دادن» ذاتا ناپسند نیست. متخصصان و روان‌شناسان کودک همواره جایزه دادن به کودک را برای تشویق کردن او، تأیید کرده‌اند. اما موضوع بر سر جنس مورد معامله (از نوع رشوه!)، زمان آن و همچنین روش و نوع کلامی است که برای پیشنهاد «رشوه‌دهی» به کار می‌بریم. همین نکات ریز می‌تواند یک جایزه سازنده را تبدیل به رشوه‌ای مخرب کند.
پیشنهاد جایزه‌هایی که معمولا در مقابل انجام کارهایی مثل مسواک زدن، غذا خوردن، زود به رختخواب رفتن و غیره به کودک داده می‌شود، لازم نیست حتما چیز بزرگی باشد. می‌تواند قول خریدن یک بستنی یا شکلات، یا یک سی‌دی کارتون و یا حتی یک گردش دسته‌جمعی در پارک باشد!
اما در هر صورت، حتی همین روند نیز ممکن است به روزی منجر شود که کودک شما پس از انجام یکی از این کارهای طبیعی و ساده، در مقابل شما بایستد و مثلا بگوید: «برای اینکه نهارم رو خوردم چی جایزه برام می‌خری مامان!» اینجا جایی است که دیگر جایزه دادن‌های شما اشکال پیدا کرده است.
کارشناسان علوم تربیتی معتقدند، والدین برای نتیجه‌گیری درست از سیستم آموزشی جایزه دادن، باید زمان و مکان درستی را انتخاب کنند؛ به طوری که کودک متوجه نتیجه خوب کاری که انجام می‌دهد، بشود. او باید بفهمد که خود انجام کار، برای او یک جایزه است! مثلا می‌توانیم به او بگوییم: «همین که فردا صبح سرحال از خواب بیدار می‌شود و کسل نیست، جایزه به موقع خوابیدن اوست». در حالی که ما به جای این کار، مدام به کودکانمان جوایز مادی می‌دهیم.
جایزه‌های خوب برای بچه‌های خوب
البته وضعیت زندگی و شرایط مالی نسل جدید تغییر کرده است. شاید این در روزگار ما غیرواقعی و بی‌معنی باشد که انتظار داشته باشیم کودکانمان را با جوایز غیرمادی راضی کنیم، اما حداقل، نوع جایزه باید تا حدودی متناسب با اهمیت کاری باشد که از کودک می‌خواهیم انجام دهد.
یعنی این طور نباشد که در مقابل یک کار پیش پا افتاده، جایزه خیلی بزرگی به فرزندمان بدهیم. باید طوری با آنها رفتار کنیم که این جایزه‌ها ارزش خود را پیش آنها از دست ندهند. هرچند شاید بچه‌های این دوره و زمانه آن قدر پرتوقع هستند که به جایزه‌های کوچکی مثل بستنی و شکلات راضی نمی‌شوند. روزی مادری می‌گفت: «اگر فرزندم به خرید یک جفت کفش نو به عنوان جایزه راضی شود، خدا به من رحم کرده است!»
زیاده‌روی نکنید
گاهی اوقات می‌بینیم که والدین هر لحظه بی‌دلیل و غیرضروری به فرزند خود پیشنهاد جایزه می‌دهند. مثلا فقط در مقابل چند دقیقه ساکت بودن! در حالی که نگه داشتن تعادل و زیاده‌روی نکردن در دادن جایزه، سبب می‌شود که این کار برای کودک بی‌ارزش نشود و والدین بتوانند به نتیجه درستی دست پیدا کنند.
البته بعضی از والدین با اینکه متوجه این مسئله هستند، گاهی فکر می‌کنند چاره‌ای جز این ندارند. نمونه‌اش مادری است که می‌گفت:«شما هم اگر 2 فرزند داشتید وضعیت مرا درک می‌کردید. مثلا وقتی می‌خواهم پوشک فرزند دومم را عوض کنم، برای اینکه از شر شیطنت فرزند اولم خلاص شوم، مجبورم با او معامله کنم و در عوض آرام بودنش، قول یک جایزه خوب را به او بدهم».
درواقع، گاهی شرایط و موقعیت دشوار، کارهای نادرستی را به دنبال خود می‌آورد! نگران نباشید. برای این موضوع، راهکارهایی هم هست.
قاطع باشید
گاهی اوقات برخورد قاطعانه، بهترین نوع برخورد با کودک است. اینکه به او بگویید کاری را باید انجام دهد، چون شما به عنوان مادر یا پدر او «این طور می‌خواهید!» گاهی خوب است. اما درمواردی مثل خوابیدن در تختخواب خودش، بد نیست با او قرار بگذارید که به ازای هر شب برایش یک ستاره می‌کشید و وقتی ستاره‌ها به تعداد معینی رسید، جایزه‌ای به او خواهید داد.
گاهی مواردی پیش می‌آید که کودک فقط در مقابل جایزه کاری را انجام می‌دهد. مثلا کودکی که فقط در ازای جایزه حاضر است دندان‌هایش را مسواک بزند. در برخورد با چنین کودکی، پیشنهاد می‌شود که ابتدا از فایده‌های مسواک زدن برایش بگویید و بعد چون سروکله زدن با او ممکن است، وقت خوابش را به تاخیر بیندازد و جوایزی مثل خواندن یک لالایی یا کتاب داستان اضافی قبل از خواب یا اگر دوست دارد، 10 دقیقه بیشتر بیدار ماندن قبل از خواب و یا هر چیز دیگری که بیشتر دوست دارد، پیشنهاد دهید.
یادآوری چند نکته مهم درباره جایزه خوب:
1) فکر نکنید که جایزه فقط چیزی است که پول برای آن خرج می‌شود! نه حتی یک نگاه، یک آفرین گفتن، یک دست بر شانه کودک گذاشتن، 10 دقیقه با او بازی کردن و هر حرکتی که بتواند نشان‌دهنده قدردانی از تلاش کودک باشد، برای او جایزه محسوب می‌شود.
2) جایزه وقتی اثربخش خواهد بود که درست بلافاصله پس از انجام عمل به کودک داده شود. هرچه ارتباط عمل و جایزه برای کودک واضح‌تر باشد، او بیشتر به تکرار این کار خوب در آینده تشویق می‌شود.
3) جایزه باید با کار کودک متناسب باشد. مثلا برای یک بار جمع کردن اسباب‌بازی‌ها نباید قول خرید یک اسباببازی گران‌‌قیمت را داد. اما می‌توانیم بعد از 15 روز کشیدن ستاره (به عنوان جایزه جمع کردن اسباببازی) قول ر فتن به شهربازی را به او بدهیم.
4) جایزه باید مورد علاقه کودک باشد. اگر چیزی را به عنوان جایزه انتخاب کنیم که کودک علاقه‌ای به آن نداشته باشد، درواقع نقض غرض کرده‌ایم. مثلا اگر کودکی کارتون دیدن را بیشتر از کتاب خواندن دوست دارد، بهتر است به جای کتاب، برایش فیلم یا سی‌دی کارتون جایزه بخریم.
5) جایزه خوب، جایزه‌ای است که برای دادنش دچار مشکل نشویم. به همین علت است که توصیه می‌شود از جوایز مادی کمتر استفاده کنیم. مثلا اگر به کودکتان قول بدهید وقتی شاگرد ممتاز شد برایش دوچرخه می‌خرید اما توان مالی انجام این کار را نداشته باشید؛ کودک اعتماد خود را به حرف‌های شما از دست خواهد داد. پس دقت کنید، جایزه‌ای را تعیین کنید که بتوانید آن را تهیه نمایید.
6) برای اینکه کودک به گرفتن جایزه عادت نکند، به تدریج فواصل آن را زیاد کنید. مثلا اگر قبلا به ازای هر هفته مسواک زدن برای او یک جایزه می‌خریدید، این بار بعد از 10 روز، این کار را بکنید. به تدریج فواصل را زیاد کنید و سپس گهگاه او را تشویق کنید تا بداند که کار خوب او همیشه ارزشمند است.
