از تحقیقات چنین برمی‌آید که ابن مسکویه تاریخ طبری را نزد ابو احمد علی بن کامل قاضی آموخته. وی مدتی خدمتِ ابن العمید، وزیرِ رکن‌الدوله دیلمی، را می‌کرد و کلیددارِ کتاب‌خانهٔ وی بود.
اما پس از کشته‌شدنِ وی، به خدمتِ عضدالدوله رسید. او در دربارِ دیلمیان صاحبِ مقام و منزلت والایی بود، چنان‌که خود را از صاحب بن عباد کم‌تر نمی‌دانست ابن مسکویه در ۴۲۱ هجری درگذشت و وی را در تخت فولاد اصفهان به خاک سپردند.
جایگاه ابن مسکویه در تاریخ تفکر اسلامی از جهت پرداختن به اخلاق و به تبع آن سیاست قابل توجه است. ابن مسکویه جزو اندیشمندان عصر زرین تمدن اسلامی است. ابن مسکویه از آن دسته از اندیشمندان اسلامی است که گرایش فلسفی و خردگرا داشته است.
نهم صفر یادآور سالروز رحلت فیلسوف بزرگ اسلام احمدبن محمدبن یعقوب ابن‌مسکویه یکی از متفکران مسلمان و شیعی مذهب است که در قرن چهارم هجری می‌زیسته است. برخی مورخان وی را «ابن‌مسکویه» و برخی دیگر وی را «معلم سوم» لقب داده‌اند. اطلاع دقیق از سال تولد وی در اختیار نیست؛ ولی براساس قرائن و شواهد، حدود سال‌های 330 تا 345 هجری قمری را می‌توان سال تولد وی دانست. ابن‌مسکویه در شهر ری به دنیا آمد.
حدود دو دهه نخست عمر خود را در همان‌جا گذراند. ابتدای دوران جوانیش را سرگرم لذت‌ها و امور دنیوی بود؛ اما پس از سال‌های جوانی، به‌سوی راه درست روی می‌آورد و راه علم و معرفت را برگزیده و شیفته تحقیق و مطالعه می‌شود.
حکمرانان زندگی این فیلسوف بزرگ
حیات علمی ابن‌مسکویه با دوران حکومت حاکمان متعدد آل‌بویه معاصر بوده است. خاندان بویه خود اهل فضل و تدبیر بودند و اندیشمندان را گرامی می‌داشتند. برای همین در این عصر، فرهنگ و تمدن اسلامی رو به گسترش نهاد و دانش و ادب رونق و شکوفایی چشم‌گیری یافت.
ابن‌مسکویه در خدمت این حاکمان یکی پس از دیگری بود. وی در ابتدا، حدود 12 سال به‌عنوان مصاحب و ندیم خاص ابومحمد مهلبی، وزیر معزالدوله بود. بعد از آن به‌مدت هفت سال به‌عنوان مصاحب ابوالفضل ابوعمید، وزیر رکن‌الدوله بویه‌ای و عهده‌دار کتابخانه وی در شهر ری شد.
با روی کار آمدن عضدالدوله، ابن‌مسکویه به‌عنوان سرپرست کتابخانه، مشاور و همنشین وی بود. وی همچنین در شهرهای ری، فارس، بغداد و اصفهان در خدمت آل‌بویه بود و به خدمات علمی و تربیتی می‌پرداخت؛ تا این‌که وی سرانجام در نهم صفر سال 421ه.ق در اصفهان از دنیا رفته و در محله خواجوی این شهر به خاک سپرده شد.
آثار ابن‌مسکویه
ابن‌مسکویه در علوم گوناگون به‌ویژه تاریخ اسلام و فلسفه و اخلاق آثار ارزشمندی به یادگار گذارده است. در اخلاق و فلسفه، کتاب‌هایی چون: تهذیب‌الاخلاق و تطهیر الاعراق، ترتیب السعده، الفوز الاصغر و الحکمة الخالده را نگاشت. تهذیب‌الاخلاق مهم‌ترین و جامع‌ترین کتاب اخلاقی است که از آثار یونانیان به‌ویژه ارسطو تأثیر پذیرفته و بر اندیشمندان پس از خود (مانند خواجه نصیرالدین طوسی و امام محمد غزالی) تأثیر گذاشته است. وی در طب، کیمیا، ادبیات، شعر و قصه‌نویسی نیز آثاری به‌جا گذاشته که هریک در جای خود ارزشمند و قابل بهره‌برداری است.
او همچنین در علم تاریخ کتاب ارزشمند «تجارب الامم» را نگاشته است. محتوای این کتاب، علاوه بر جنبه‌های سیاسی، تاریخی، اجتماعی، اداری و تمدنی، شامل مباحث اقتصادی در زمینه‌های کشاورزی، تأثیرات قیمت، ضرب سکه، ثروت‌ها و هزینه‌ها و ... است. غالبا اندیشمندان برای بیان دیدگاه‌های اقتصادی ابن‌مسکویه به این کتاب مراجعه می‌کنند.
اخلاق از نگاه او
وی در فلسفه اخلاقی خود بیشتر پیرو ارسطو و در برخی مطالب از افلاطون متأثر است و به علاوه از شریعت اسلامی برخوردار است. تألیف مهم وی «کتاب الطهاره و تهذیب الاخلاق» است و با برقراری تعادل میان قوای روح و فضائل اخلاقی، اعتقاداتش را در تهذیب‌الاخلاق چنین بیان می‌کند که: روان دارای سه قوه است: قوه عاقله، قوه سبعیه، قوه بهمیه که به ترتیب فضایل: حکمت، شجاعت و عفت را دارا می‌باشند.
فضیلت چهارم که عدالت نام دارد از ایجاد تعادل میان سه فضیلت پیشین بوجود می‌آید.
همچنین او مانند ارسطو معتقد است که خیر چیزی است که همه چیزها به سوی آن در حال حرکت‌اند.
جایگاه ابن مسکویه در تاریخ تفکر اسلامی از جهت پرداختن به اخلاق و به تبع آن سیاست قابل توجه است. او به سنتی در تفکر اسلامی تعلق دارد که وزن ویژه‌ای را برای عقل و خرد قائل است. ابن مسکویه جزو اندیشمندان عصر زرین تمدن اسلامی است. ابن مسکویه از آن دسته از اندیشمندان اسلامی است که گرایش فلسفی و خردگرا داشته‌اند.
منابع:
موسوی خوانساری، محمدباقر؛ روضات‌الجنات، بیروت، الدارالاسلامیه، 1411/1991 م، ج1، ص264.
امین، محسن؛ اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعاریف للمطبوعات، 1403ه.ق، ج3، ص158.
حسن الشیخ، قاسم؛ مسکویه زندگی و شیوه او در پژوهش‌های تاریخی، ترجمه سیدمحمد راستگو، در کتاب یادواره هزارمین سال درگذشت ابوعلی مسکویه) قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379، چاپ اول، ص12.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد؛ الفوز الاصغر، تصحیح مجید دستیاری، قم، انتشارات اشراق، 1388، چاپ اول، ص11.
ملیحه؛ مسکویه و کتاب تجارب الامم، ترجمه صادق خورشا، در کتاب یادواره هزارمین سال درگذشت ابوعلی مسکویه، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1241 ه ق، 1379ش، چاپ اول، ص93.
ابو جعفری، مهدی و فصیحی‌زاده، علیرضا؛ آراء مسکویه در تعلیم و تربیت و مبانی آن، در کتاب یادواره هزارمین سال درگذشت ابوعلی مسکویه، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش، چاپ اول، ص140.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد؛ تجارت الامم، به کوشش آمد رز، قاهره، 1332ق، 1914 م، ج2، ص124 و 276.
ابو جعفری، مهدی، و فصیحی‌زاده، علیرضا؛ پیشین، ص140.
الموسوی البجنوردی، کاظم؛ دائرةالمعارف الاسلامیه الکبری، طهران، 1382، الطبعه الاولی، المجلد الخامس ابوجعفری، مهدی، و فصیحی زاده، علیرضا؛ پیشین، ص144.
