حالا یا نام این کوچه و خیابان هنوز هم به نام یکی از شهرهای کشور است یا با وجود تغییر نام در میان مردم به همان اسم قدیم شهرت دارد. خیابان‌های آذربایجان، ارومیه، زنجان، مازندران، قزوین، اراک، شاهرود، خرمشهر، رامسر، بوشهر و... تعدادی از این خیابان‌ها هستند. اما احتمالاً فقط تعداد کمی از ما می‌دانیم چرا در کوچه‌پسکوچه‌های تهران نام شهرهای مختلف کشور و حتی شهرها و کشورهای دنیا دیده می‌شود.
شاید تصورمان این است که این خیابان‌ها راه دسترسی تهران قدیم به همان شهرهایی است که اسم‌شان را روی معابر گذاشته‌اند یا به دلیل سکونت قومیت‌های یک شهر در یک خیابان پایتخت به این اسم نامگذاری شده‌اند. اما به عقیده تهران‌شناسان «متمرکز شدن همه ایران در پایتخت» مهم‌ترین دلیلی است که پهلوی اول یا دوم را به فکر نامگذاری معابر تهران به نام شهرهای مختلف کشور انداخته و آنچه امروز در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر می‌بینیم درواقع نمود این تفکر است. اگر می‌خواهید از چرایی این نامگذاری‌ها در شهرمان مطلع شوید با ما به روزگار گذشته تهران بیایید.
تاریخچه نامگذاری معابر و خیابان‌های شهر به نام شهرهای مختلف به روزگاری برمی‌گردد که تهران در محاصره دروازه‌ها بود و خندق شهر، حساب پایتخت را از سایر‌آبادی‌های این تکه از کشور جدا می‌کرد. در آن روز و روزگار برخی از دروازه‌ها به نام شهرهایی نامگذاری شده یا شناخته می‌شد که راه عبور به آن شهر بود. «نصرالله حدادی» پژوهشگر تهران قدیم در این‌باره می‌گوید: «دروازه شمیران راه رسیدن به شمیران، دروازه قزوین راه رسیدن به قزوین و دروازه دولاب راه رسیدن به دولاب بود.» این قاعده و قانون در دروازه‌های دوشان‌تپه، دروازه خراسان و دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) هم صدق می‌کرد.
- خیابان‌هایی برای رسیدن به شهرها
در کنار دروازه‌های تهران که دیگر از آنها فقط یک نام باقی مانده از گذشته خیابان‌هایی هم بودند که به دلیل عبور کالسکه‌ها و خودروها از آنها و رفتن به یکی از شهرهای کشور به نام آن شهر نامیده شده‌اند. به‌عنوان مثال خیابان «مازندران» در محدوده شرق پایتخت یکی از این خیابان‌هاست. خیابانی که البته در زمان حکومت قاجار خارج از حصار پایتخت بود و مسافران از طریق این جاده خاکی با درشکه به شهرهای استان مازندران می‌رفتند.
درباره خیابان‌های «آذربایجان»، «ارومیه» و «زنجان» در غرب تهران همچنین موضوعی نقل می‌شود. «حمید ناصری» تهران‌شناس و نویسنده کتاب‌های «100 سال تاریخ شهرداری تهران» و «بناهای تاریخی شهر تهران» مشخصاً درباره خیابان آذربایجان و دلیل نامگذاری‌اش به این نام می‌گوید: «در ابتدای دهه 40 که تهران ناحیه‌بندی بود خیابان آذربایجان در ناحیه 5 شهرداری تهران قرار داشت و از آنجا که در آن روز و روزگار خبری از ترمینال غرب یا همان پایانه مسافربری آزادی امروزی نبود گاراژ واقع شده در انتهای این خیابان مسافران را به شهرهای شمال غرب تهران یعنی آذربایجان شرقی و غربی می‌رساند. به همین دلیل به این خیابان، آذربایجان گفته می‌شد.»
- از رشت و گرگان تا اراک و بوشهر
به جز این 2 خیابان که به استناد شواهد و مدارک راه رسیدن به شهرهای استان مازندران و آذربایجان شرقی و غربی بودند در شهر ما تا دلتان بخواهد معابری پیدا می‌شود که نام شهرهای مختلف را روی خود دارند بدون اینکه کسی دلیل این نامگذاری‌ها را بداند. حدادی که حدود 3 سال پیش کتاب «طهران قدیم» را روانه بازار کتاب کرده است با اشاره به شروع نامگذاری شهرها در پایتخت می‌گوید: «پهلوی اول بعد از روی کارآمدن، شروع به تغییر نام شهرهای مرزی کرد.
بعد اسم یکسری از شهرهای کشور را هم تغییر داد. چنانچه مشهدسر را بابلسر، بارفروش را بابل، سخت‌سر را رامسر و ترشیز را کاشمر کرد. در این میان روی برخی شهرها هم اسم خودش را گذاشت. به‌عنوان مثال قمشه را به شهرضا تغییر نام داد. سرانجام در ادامه تغییر نام‌ها به پایتخت رسید و اسامی برخی معابر شهر را تغییر داد.
تا پیش از این تغییرات، محله‌های تهران عمدتاً به نام رجال قاجار بود. مثلاً ما در شهر نام‌هایی مانند اختیاریه، صاحبقرانیه، امانیه، فرمانیه و... داشتیم. گویا رضاشاه با این کار می‌خواست نام افراد را از محله‌های پایتخت بردارد و به جای آن از اسامی شهرهای مختلف کشور استفاده کند.»
ناصری، پژوهشگر که تاکنون بیش از 100 مقاله تخصصی درباره تاریخ شهر تهران را به رشته تحریر درآورده است در تأیید صحبت‌های همکارش می‌گوید: «قرار این بود که تمام شهرهای ایران در تهران به‌عنوان پایتخت کشور متمرکز شوند و به این‌ترتیب کل ایران در پایتخت نمود داشته باشد. به همین دلیل با شروع کار اسم‌گذاری معابر تهران به دست رضاشاه و ادامه آن به دست محمدرضا شاه اسامی شهرها از جمله زنجان، خرمشهر، رامسر، بوشهر، بندرعباس، اراک، خرم‌آباد، گلستان، بجنورد، بیرجند، لاهیجان، کرمان، رشت، گرگان، قزوین، خراسان، شیراز و... به پایتخت آمد و بر کوچه‌ها و خیابان‌های شهر نشست.»
- «برلن» و «سئول» در تهران
در کنار اسامی شهرهای مختلف کشور روی کوچه‌ها و خیابان‌های پایتخت در شهرمان اسامی برخی شهرها و کشورهای دنیا هم دیده می‌شود؛ ایتالیا، فلسطین، آرژانتین، نوفل‌لوشاتو، برلن، سئول و... از جمله این اسامی خارجی است. همان‌طور که پشت نامگذاری معابر تهران به اسامی شهرهای مختلف کشور روایت‌ها و اهداف مختلفی وجود دارد،
نامگذاری خیابان‌ها به نام شهرها و کشورهای مختلف دنیا هم بی‌حساب و کتاب و بی‌دلیل نیست. ماجرا از این قرار است که در گذشته‌های نه چندان دور پایتخت که پای سفارتخانه‌ها یک به یک به تهران باز شد، کوچه‌های پیرامونی سفارتخانه‌ها به نام یکی از شهرها یا نام کشوری که سفارتش در آنجا بود نامگذاری می‌شد.
به‌عنوان مثال خیابان «استانبول» در شمال سفارت ترکیه واقع شده و کوچه «برلن» به دلیل قرار گرفتن در ضلع جنوبی سفارت آلمان به این نام نامگذاری شده است. همچنین در زمان حکومت پهلوی خیابان واقع شده در شمال سفارت فرانسه، «فرانسه» نام داشت که پس از بازگشت امام‌خمینی(ره) به ایران و پیروزی انقلاب اسلامی به «نوفل‌لوشاتو» تغییر نام داد.
علاوه بر تأثیر سفارتخانه‌ها بر خیابان‌های مجاورشان یک معاهده بین‌المللی هم وجود دارد که بر مبنای آن دو کشوری که قصد ارتباط بیشتر و بهتر با یکدیگر را دارند هرکدام اسم شهر یا کشور طرف خود را روی یکی از خیابان‌ها، محله‌ها یا میادین کشورشان می‌گذارند. به‌عنوان مثال همان‌طور که ما در تهران خیابان «سئول» داریم در پایتخت کره‌جنوبی هم خیابانی به نام تهران وجود دارد. یا وقتی «آرژانتین» نام یکی از میادین شهر ماست در بوئنوس‌آیرس پایتخت آرژانتین هم میدانی به نام تهران نامگذاری شده است. به این‌ترتیب دلیل اسم‌گذاری خیابان‌های تهران به نام شهرها و کشورهای مختلف دنیا هم توجیه پیدا می‌کند.
نظر شما