این روز که در ایران 3 سالی است به همت شماری از سازمان‌های مردم‌نهاد و کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست معرفی شده، بهانه‌ای است برای نقد فعالیت‌های سد‌سازی که از تأثیرگذارترین عوامل مخرب محیط‌زیست (به‌ویژه محیط‌های حساس کوهستانی) هستند. جای امیدواری است که هم‌اکنون مقام‌ها و مراجع دولتی هم گوش خود را برای شنیدن انتقاد مخالفان سد‌سازی باز کرده‌اند. در روزهای 22 ، 23 و24 اسفند88 همایـش‌هایی در دانـشگاه شهید بهشتی، دانشگاه شهید عباسپور و سالن ارشاد شهر تنکابن از سوی منتقدان برگزار و چندین مقاله در این زمینه ارائه شد که مطلب زیر از آن جمله است.
هرچند آب و برق مورد نیاز جمعیت کنونی کشور و حتی بیشتر از آن را می‌توان با اصلاح مصرف، اصلاح شبکه‌های انتقال و اصلاح نیروگاه‌ها، با همین منابع موجود و بدون نیاز به این همه سد تأمین کرد اما ضرورت نخست در چاره‌اندیشی برای آینده کشور چه در زمینه آب و برق و چه در حفظ محیط‌زیست و به‌طور کلی در موضوع امنیت اجتماعی و رفاه و پیشرفت نسل‌های آینده، متوقف‌کردن رشد جمعیت است. در ویژه‌نامه آب و برق که وزارت نیرو در آذرماه 88 به ضمیمه روزنامه ایران منتشر کرده، آمده است: «با افزایش جمعیت و کاهش منابع آب، سهم سرانه آب در ایران، از حدود 6هزارمترمکعب در سال 1335 به 2هزارمترمکعب در سال‌های اخیر کاهش یافته است».1
در این جمله، عبارت «کاهش منابع آب» به کلی اضافه است و به‌نظر می‌رسد که فقط برای کم‌کردن تلخی عبارت «افزایش جمعیت» آمده است چرا که در دوره یادشده که سرانه آب به یک‌سوم رسیده، جمعیت کشور هم سه‌برابر شده و تغییر معناداری در میانگین بارش‌ها (منبع اصلی آب) صورت نگرفته است (اگرچه گرم‌شدن زمین و کم‌شدن برف و افزایش تبخیر، در جای خود قابل بررسی است).
در واقع، مدیران کشور باید تصمیم بگیرند که آیا جمعیتی زیاد می‌خواهند که بخش بزرگی از آن زیر استاندارد زندگی می‌کند یا جمعیتی متعادل که در محیطی سالم و در سطحی آبرومند زندگی خواهند کرد!
در چند جای دیگر ویژه‌نامه یادشده هم به معضل جمعیت اشاره شده اما در هیچ جا گفته نشده که باید رشد جمعیت را متوقف یا کم کنیم؛ گویا در این منبع رسمی، کسی را یارای گفت‌وگو در مورد این «تابو» نبوده است!
اصلاح تولید و مصرف
لازم است در این زمینه که به اعتقاد کارشناسان، دومین ضرورت در موضوع آب و برق است، باز هم سخن بگوییم. در ویژه‌نامه یادشده آمده است که در سال 87 وزارت نیرو توانست با توزیع «90 میلیون لامپ کم‌مصرف... میزان مصرف را از رقم پیش‌بینی شده 40هزار مگاوات به 38 هزار مگاوات کاهش دهد». 2
به عبارت دیگر، فقط با توزیع لامپ کم‌مصرف، حدود 5درصد در مصرف برق صرفه‌جویی شده است. کافی است توجه داشته باشیم که سهم برق تولیدی از سدها نسبت به کل تولید کشور، در همین حدود (بین 3 درصد در سال‌های خشکسالی تا 7 درصد در سال‌های عادی) است. اجباری‌کردن عایق‌بندی اصولی در ساختمان‌ها و تشویق کاربرد فناوری‌هایی مانند انواع inverterها که مصرف را در الکترو‌موتورها «هوشمند» می‌سازند، از دیگر راهکارهای کاملا عملی است که می‌تواند در چند سال، به اندازه تولید چند نیروگاه بزرگ، از مصرف کم کند.
ضرورت تقویت رابطه با کشورهای پیشرفته
شاید این نکته در نگاه اول بی‌ربط به‌نظر‌آید، اما در واقع اگر بخواهیم هزینه‌های مالی و زیست‌محیطی طرح‌های سد‌سازی را کم کنیم و نیاز کشور به آب و برق را نیز برآورده کنیم، تقویت رابطه با کشورهای پیشرفته ضرورتی دیگر است.
امروزه، بسیاری از قطعه‌ها و ماشین‌ها و فناوری‌های نوین که می‌توانند موجب کاهش مصرف انرژی یا بالا رفتن بازدهی در تولید برق شوند، در فهرست کالاها و خدماتی هستند که ورود‌شان به ایران تحریم شده است.
در ویژه‌نامه ادعا شده است که «ایران در ساخت نیروگاه‌های آبی بیش از 80 درصد و در ساخت انواع توربین‌های گازی به بیش از 90 درصد به خوداتکایی ملی»3 رسیده است. در جای دیگر، محمد بهزاد، مدیرعامل شرکت توانیر گفته است که «ساخت نیروگاه‌ها، تجهیزات برقی و شبکه‌ها به‌ترتیب در حدود 95 درصد، 98 درصد و 100 درصد توسط صنعتگران داخلی انجام می‌شود».4
این آمار اگرچه با توجه به‌وجود ژنراتورهای زیمنس و بُردهای کره‌ای و چینی بودن حتی پیچ و مهره دکل‌ها و... و سهم حدود 5/1درصدی واردات اجزا و قطعات توربین‌های گازی از کل واردات کشور (یعنی رقمی نزدیک به 700میلیون دلار در سال) دقیق به‌نظر نمی‌آید، با این حال اگر آن را مقرون به واقعیت بدانیم، مسئولیت «هدررفت نیمی از سوخت اصلی نیروگاه‌ها که همان گاز طبیعی است»5 نیز با همین صنعت داخلی است که از قافله پیشرفت بسیار عقب است.
به بیان دیگر، خوداتکایی در صنعت برق - و به همین ترتیب در سد‌سازی- به بهای سوزاندن منابع طبیعی کشور به دست آمده که قطعا پایدار نخواهد بود. این وضع شبیه وضعیت صنعت خودرو‌سازی کشور است که با وجود حمایت‌های مالیاتی و تعرفه‌ای و بانکی و کمک‌های مستقیم دولت و دادن جواز پیش‌فروش، خودروهایی تولید می‌کنیم که مصرف سوخت آنها نزدیک به دو‌برابر خودروهای مشابه خارجی است.اگر فناوری‌های نیروگاهی نوین را وارد کنیم با سود‌جستن از فرصت‌ها و قابلیت‌هایی که داریم (سوخت فراوان، آفتاب زیاد، نیروی کار ارزان و ...) می‌توانیم برق بیشتری تولید کنیم و حتی مازاد مصرف داخلی را می‌توانیم صادر کنیم. با این شیوه مطمئنا خدمت بیشتری به کشور خواهیم کرد تا با حفظ این «خوداتکایی» پرضرر و زیان.
پی‌نوشت
1- ویژه‌نامه، ص26
2- همان، صص 16، 25، 47، 66
3- همان، ص36
4- مطابق گزارش خبرگزاری دولتی ایسنا (که در روزنامه جمهوری اسلامی 12 مرداد 1388 آمده) «واردات اجزا و قطعات نیروگاه‌های گازی، در چهار ماهه اول سال 88 معادل 43/1 درصد از کل 6/15 میلیارد دلار واردات بوده است».
5- ویژه نامه، ص 47