به گفته متخصصان 50 درصد بیماران مبتلا به نارساییهای کلیوی، زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که دیگر وقت دیالیز آنهاست؛ یعنی زمانی که دیگر هیچ راهی برای درمان قطعی وجود ندارد. با این حال علت اصلی ابتلا به نارساییهای کلیوی در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. در کودکان علت اصلی ابتلا به نارسایی کلیه، اشکالات مادرزادی در سیستم ادراری آنهاست؛ مثلا کودک با یک مثانه معیوب به دنیا می‌آید یا دچار برگشت ادرار از مثانه به کلیه می‌شود یا اینکه سیستم مثانه او دچار تنگی است.
نارسایی کلیه در اطفال در مقایسه با بزرگسالان کمتر است و ممکن است که در هر سال به ازای هر یک میلیون افراد زیر 18 سال، 10تا 15نفرشان مبتلا به نارسایی کلیه شوند، در حالی که در بزرگسالان همین عدد بین 20 تا 50 نفر را شامل می‌شود. دکتر محمد حسین طباطبایی، نفرولوژیست و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص نارساییهای کلیوی و نقش آنها در بروز سایر بیماری‌ها در این گفت‌وگو توضیح می‌دهد.
- آقای دکتر، علائمی که می‌توانند به والدین هشدار دهند که کودک در معرض نارسایی کلیه است، چطور خودشان را نشان می‌دهند؟
یکی از علائمی که والدین باید به آن توجه کافی داشته باشند چگونگی ادرار کردن کودکشان است. پسرها بیشتر از دختران احتمال مشکل در سیستم ادراری‌شان وجود دارد. مثلا گاهی به‌دنبال یک ختنه ساده ممکن است مجرای ادرار تنگ شود، این تنگی مجرای ادراری باعث می‌شود که ادرار کودک باریک باشد یا اینکه کودک برای ادرار کردن باید به خودش فشار بیاورد.
بنابراین توجه والدین به توصیه‌های پزشک بعد از ختنه کردن کودک برای جلوگیری از تنگی مجرای ادرار بسیار مهم است چون در غیر این صورت خطر برگشت ادرار از مثانه به کلیه نیز وجود دارد. همچنین درکودکانی که در شبانه‌روز ادرارشان به صورت قطره‌قطره می‌آید به‌طوری که کودک با دست روی مثانه فشار می‌آورد که ادرارش خارج شود، نشان می‌دهد که مثانه انقباض ندارد. عفونت ادراری و وجود یبوست نیز اغلب از سوی والدین نادیده گرفته می‌شود در حالی‌که مکانیسم‌های کنترل‌کننده ادرار و مدفوع تقریبا منشأ مشترک دارند. اگر کودکی در سیستم دفع ادرار مشکل داشته باشد، مسلما در سیستم دفع مدفوع نیز دچار مشکل است. این بچه‌ها به‌دلیل سوزش ادرار، کمتر به دستشویی می‌روند و دچار یبوست می‌شوند. پس تا زمانی که یبوست کودک برطرف نشود، عفونت ادراری نیز درمان نخواهد شد.
- در مورد بزرگسالان چطور؟
نکته مهم این است که جامعه ما از یک جامعه جوان به سمت یک جامعه میانسال و پیر حرکت کرده و متوسط رشد جمعیت هر سال کمتر می‌شود. بنابراین هرچه سن بالاتر می‌رود، تعداد زیادی از نفرون‌های کلیه نیز از بین می‌روند به همین دلیل زمینه برای نارسایی کلیه در این افراد ایجاد می‌شود. دوم اینکه به‌دلیل فرم زندگی مردم که یک زندگی به دور از فعالیت فیزیکی و همراه با استفاده از مواد نشاسته‌ای است، زمینه برای ابتلا به بیماری دیابت به خصوص برای کسانی که به صورت ارثی مستعد ابتلا به آن هستند، فراهم است. همین امر شانس ابتلا به نارسایی مزمن کلیه را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر فشار خون نیز از عوامل مهم ابتلا به نارسایی کلیوی در بزرگسالان است. همچنین بیماری‌هایی که از دوران کودکی با فرد همراه بوده‌اند - مثل گلودرد چرکی- به کلیه آسیب زده و چون این بیماری پیگیری نمی‌شود، در بزرگسالی هم به سلول‌های باقیمانده کلیه صدمه وارد می‌شود.
- به علائم نارسایی حاد و مزمن کلیه اشاره می‌کنید؟
نارسایی حاد کلیوی چون به‌طور ناگهانی ایجاد می‌شود علامت دارد و فرد زود به آن پی می‌برد. کم آبی بدن و کم‌شدن حجم ادرار یا اسهال شدید از علائم این نارسایی هستند. در این شرایط با تزریق سرم، افزایش حجم ادرار و کنترل فشار خون می‌توان از بروز علائم نارسایی حاد در بیمار جلوگیری کرد پس نارسایی حاد در اغلب موارد کنترل شده و بهبود می‌یابد. خوب است بدانید بی‌حوصلگی، خواب‌آلودگی، رنگ‌پریدگی، نفس‌نفس زدن، تغییرات در استخوان و دور شدن از اجتماع از علائم نارسایی مزمن کلیوی هستند. در این شرایط اگر فرد برای انجام آزمایشات مراجعه نکند این علائم هشدار‌دهنده می‌توانند به تدریج با خارج شدن بوی اوره از راه تنفس، گیجی، منگی و خواب‌آلودگی فرد را به حالت اغما و در مراحل شدید به حالت کما فرو ببرند.
- در کشور ما نارسایی کلیه بیشتر در اثر چه عواملی شایع می‌شود؟
در واقع می‌توان گفت بیماری‌های ارثی در کشور ما بیشترین نقش را در ایجاد این نارسایی‌ها دارند؛ مثلا بیماری آلپورت یک بیماری ارثی است که به طرق مختلف منتقل می‌شود ولی رایج‌ترین نوع آن انتقال از طریق کروموزومX از مادر به پسر است. این بیماری در استان‌هایی که ازدواج فامیلی بیشتر است، شیوع بیشتری دارد و در کشور ما سومین علت ابتلای کودکان به نارسایی کلیه همین بیماری است. در ادرار این کودکان خون است و به‌طور مداوم از آن پروتئین دفع می‌شود و معمولاً در دهه دوم و سوم زندگی در این کودکان علائم نارسایی کلیه هم ظاهر می‌شود.
- و این نارسایی‌ها تا چه حد قابل درمان یا پیشگیری هستند؟
متأسفانه از این نارسایی‌ها نمی‌توان پیشگیری کرد و هیچ دارویی نیز برای درمان آن مؤثر نیست. فقط می‌توان بیماری را کنترل کرد که کودک دیرتر به مرحله نارسایی کلیه برسد. بعضی‌ها در اثر ابتلا به یک گلو درد چرکی یا یک بار مبتلا شدن به سنگ کلیه دچار نارسایی کلیوی می‌شوند.
- این عوامل تا چه حد در ایجاد این نارسایی‌ها دخیل هستند؟
البته این عوامل جزو بیماری‌های اکتسابی هستند که در اکثر موارد فرد وقتی که به یک گلو درد ساده مبتلا می‌شود، وجود التهاب در کلیه را نادیده می‌گیرد. گاهی اوقات نیز هر دو کلیه سنگ‌سازند ولی به‌دلیل بی‌توجهی فرد مبتلا به درمان، آنقدر این روند در او ادامه پیدا می‌کند که بیمار دچار نارسایی کلیوی مزمن می‌شود.
- چرا امروزه وجود نارسایی کلیوی در بین بیماران مبتلا به تالاسمی ماژور رو به افزایش است؟
افراد مبتلا به کم‌خونی نوع ماژور به علت اینکه امروزه از داروی دسفرال استفاده کرده و خون نیز تزریق می‌کنند، میانگین عمرشان نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است. اگر قبلا بیماران تالاسمی در سنین 5 یا 6 سالگی فوت می‌شدند، ولی امروزه عمر این بیماران به‌دلیل درمان‌های مناسب‌تر به 20 تا 25 سال افزایش پیدا کرده است و خیلی از این بیماران در این سنین فوت می‌کنند. پس چون عمر این بیماران به دهه‌های دوم و سوم زندگی افزایش پیدا کرده، شانس ابتلا به نارسایی کلیه در آنها بالاست، چون کلیه این افراد در اثر استفاده از داروهای آهن‌زدا و رسوب آهن آسیب می‌بیند.
- به نظر می‌رسد در فرهنگ عام ما کنترل ادرار در بچه‌ها یک امر پسندیده است. این اتفاق تا چه حد می‌تواند برای کلیه خطرناک باشد؟
این اتفاق مخصوصا در مورد دختران بسیار خطرناک است. بسیار دیده شده که دختران بخصوص در مدرسه و در اماکن عمومی ادرار خود را کنترل می‌کنند. پر شدن مثانه باعث می‌شود به تدریج رفلکس‌های مثانه در این افراد مهار شود و فرد دیگر احساس ادرار را نداشته باشد. همین امر باعث ایجاد یبوست در کودک و برگشت ادرار از مثانه به حالب‌ها می‌شود و اگر این مشکل ادامه پیدا کند، آثار زخم روی کلیه مشاهده شده و باعث عفونت‌های مکرر کلیه می‌شود. به نظر می‌رسد این امر کمبود اماکن بهداشتی در سطح شهرها و لزوم رسیدگی به این امر را بیشتر نشان می‌دهد.
- آیا تا به حال برای نارساییهای کلیوی برنامه غربالگری در کشور انجام شده؟
بله، خوشبختانه در کشور ما برای بیماری‌های دیابت و فشار خون که دو عامل مهم ابتلا به نارسایی کلیوی هستند، غربالگری به صورت برنامه‌های ملی انجام گرفته و قند خون جمعیت بالای 30سال کشور بخصوص در روستاها کنترل می‌شود. با این روش مشخص شده که 3 تا 5/3درصد جمعیت زن و مرد مبتلا به دیابت و فشار خون بالا هستند.
- در مورد انجام تست کراتینین چطور؟ آیا انجام این تست به صورت کشوری لازم است؟
خیر، تست کراتینین بسیار پرهزینه و غیر مؤثر است. اگر ما از افراد این تست را بگیریم و کراتینین فردی در حد طبیعی و نرمال باشد، با قطعیت نمی‌توان به او گفت که مبتلا به نارسایی کلیوی نمی‌شود. همچنین در مورد فردی که نارسایی کلیه دارد و میزان کراتینین در او بالاست نیز کار خاصی دیگر نمی‌توان انجام داد. این تست از جمله تست‌های سختی است که امکان اشتباه شدن نتیجه آن هم خیلی بالاست برای همین سود انجام آن به اندازه‌ای نیست که بخواهیم به صورت کشوری آن را اجرا کنیم اما تست ادرار به راحتی قابل انجام است و با یک آزمایش ساده می‌توان با 3-2 نوبت بررسی به وجود مشکلات کلیوی در فرد پی برد. تست قند خون نیز از جمله تست‌های مفیدی است که انجام آن به صورت روتین توصیه می‌شود چون دیابت از جمله بیماری‌هایی است که فرد چندین سال بدون وجود هیچ عارضه خاصی در کلیه با آن زندگی می‌کند و به تدریج نفرون‌های کلیه در اثر این بیماری از بین می‌روند.