هر چند البته انتظار نمی‌رود نصب ریل‌ها همزمان با ورود واگن‌ها باشد، ولی فاصله زمانی فراوان بین این دو رویداد هم غیرقابل توجیه است. بیش از 15 سال از آغاز این پروژه و بیش از 4 سال از آماده شدن فاز یک خط یک آن می‌گذرد، ولی مردمی که در ترافیک سنگین رفت‌وآمد می‌کنند با نگاهی معصومانه نظاره‌گر ریل‌ها و ایستگاه‌های خالی از قطاری هستند که در ظاهر به دلیل نبود واگن و در واقع، به دلیل نداشتن مدیریت و برنامه‌ریزی از سوی مسئولان در فرآیندی 15 ساله بی‌استفاده رها شده‌اند.
افسوس از دیدن این ریل‌های بدون قطار در نگاه مشهدی‌هایی که حداقل 3 دهه از عمرشان می‌گذرد، بیشتر حس می‌شود، زیرا آنها به جای این ریل‌های بی‌جان، سال‌ها عادت کرده بودند به درختان زیبا و فراوانی که در دو طرف بلوار وکیل‌آباد سایه افکنده بود، بنگرند. بسیاری از شهروندان مشهدی، هم طعم شیرین میوه درختان توت و هم طعم بازی‌های مختلف به‌ویژه والیبال در زیر سایه این درختان را چشیده‌اند.
آنها به این رویا دل خوش کرده بودند که جایگزینی قطار شهری با این فضای دل‌انگیز می‌تواند حلاوت سفر سریع و ارزان را جایگزین شیرینی نوستالژی‌های دوران نوجوانی و جوانی‌شان بکند. سال‌ها از آن روزها می‌گذرد و بلوارهای وکیل‌آباد، ملک‌آباد و احمدآباد مشهد که روزگاری به برکت درختانِ بلند و پهناور، سقفی از برگ‌‌های سبز به جای آسمان آبی بر سر شهروندان گسترانده بودند، دیگر از آن جلوه و شکوه نشانی ندارند و صد افسوس و دریغ که تنها نقاشی‌هایی بر دیوارهای چند ایستگاه جایگزین آن درختان می‌شود.
5/3 میلیون نفر جابه‌جایی روزانه
اهمیت حمل‌ونقل عمومی برای شهری چون مشهد به‌عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان که حدود 5/2 میلیون نفر جمعیت دارد، چونان وجود خورشید در یک روز آفتابی است که نیاز به دلیل و برهان ندارد. در کنار این جمعیت ثابت، وجود بارگاه ملکوتی هشتمین امام شیعیان حضرت علی‌بن‌موسی الرضا(ع) و سایر جاذبه‌های توریستی از جمله آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی موجب شده سالانه افزون بر 20 میلیون زائر و مسافر از نقاط مختلف ایران و جهان به این شهر سفر کنند. شهر مقدس مشهد اکنون روزانه 5/3 میلیون جابه‌جایی سفر دارد که بر اساس پیش‌بینی‌ها، این میزان در 10 سال آینده به 5 میلیون جابه‌جایی در روز می‌رسد.
بر اساس مطالعات جامع حمل‌ونقل شهر مشهد بین سال‌های 73 تا 78 و مطالعات توسعه شبکه حمل‌ونقل ریلی بین سال‌های 81 و 83 توسط پژوهشکده حمل‌ونقل دانشگاه صنعتی شریف، مشهد نیازمند 4 خط مترو به طول 74 کیلومتر است که این مطالعات در شورای ترافیک استان تصویب و در شورای‌عالی ترافیک شهرهای کشور نیز مطرح شد؛ حتی با توجه به وجود شهرهای جدید همچون گلبهار در شمال و بینالود در جنوب مشهد، توسعه خطوط مترو به این شهرهای جدید نیز پیش‌بینی و مراحل تصویب آن نیز انجام شد.
وعده به جای واگن
از سال 1373 که برای نخستین‌بار راه‌اندازی قطار شهری مشهد و تامین واگن برای آن مطرح شد، تا زمان فعلی که مسئولان وعده داده‌اند خط یک مترو را تا پایان سال جاری افتتاح می‌کنند، بیش از 16 سال می‌گذرد. در این مدت هر رئیس‌جمهور، نماینده مجلس، استاندار، شهردار و عضو شورای شهر بارها وعده راه‌اندازی مترو در دومین کلانشهر کشور را داده ولی مشکل اینجاست که این «وعده‌ها» نمی‌تواند جایگزین «واگن» برای جابه‌جایی مسافران باشد.
این تراژدی زمانی غم‌انگیزتر می‌شود که بدانیم فاز یک خط یک مترو مشهد به طول 5/8 کیلومتر ـ از انتهای بلوار وکیل‌آباد تا میدان آزادی ـ بیش از 4 سال است که آماده شده و حتی تمام ایستگاه‌های آن نیز تکمیل شده است، ولی به دلیل مشکل نسبتاً ساده‌ای به نام «تامین واگن» که البته در مورد مترو مشهد از قضایای لاینحل ریاضی هم پیچیده‌تر شده، این مسیر پرتردد همچنان بدون استفاده رها شده و سرمایه هنگفتی که در آن هزینه شده است، به دلایل مختلف و یا «بی‌دلیل» هدر می‌رود.
مدیرعامل شرکت بهره‌برداری قطارشهری مشهد، پیش از آغاز سال 89، به صراحت اذعان کرده بود که بیش از 97 درصد کار خط یک مترو مشهد به پایان رسیده و اکنون تنها مقوله بهره‌برداری از آن مطرح است. به گفته غلامرضا رجب‌نژاد، تأمین واگن برای قطار شهری مشهد که لازمه بهره‌برداری از ناوگان است، به عهده دولت در تهران بود؛ به همین خاطر مسئولان شهر تا سال 1385 در خرید و تأمین واگن هیچ نقشی نداشتند و همین موضوع عقب ماندن از برنامه زمان‌بندی شده را در پی داشت.
او با اشاره به شایعه کمبود اعتبار به‌عنوان علت تاخیر در بهره‌برداری از مترو مشهد تصریح می‌کند:«در هیچ زمان طرح قطار شهری مشهد با کمبود اعتبار مواجه نشده و در هر حال با تقسیم کردن کارها و استفاده از پیمانکاران ماهر سعی کردیم از توان اقتصادی پیمانکاران در پیشبرد فعالیت ساخت خط یک قطار شهری بهره ببریم. هر چند جابه‌جایی و رفع موانع تأسیساتی در مسیر اجرای خط در این دیرکرد بی‌تأثیر نبوده است.»
مدیرعامل شرکت بهره‌برداری قطارشهری مشهد در عین حال تاکید می‌کند:«در سال‌های گذشته اگر چه اعتبارات خوبی از سوی دولت و مجلس شورای اسلامی به سیستم‌های حمل‌ونقل همگانی و ریلی اختصاص داده شده است هنوز این مقادیر متناسب با نیاز این صنعت نیست و برای ایجاد زیرساخت‌های لازم در کلانشهرها برای رفع معضل ترافیک و ایجاد فرهنگ عمومی برای تکیه بر حمل‌ونقل همگانی، بایستی در حرکتی جهشی، مبالغ مورد نیاز اختصاص یابد.»
معطل ماندن سرمایه‌های ملی
جواد آرین‌منش، نماینده مشهد در مجلس شورای اسلامی، معطل‌ماندن سرمایه‌های ملی به دلیل تامین نشدن واگن‌های خط یک قطار شهری مشهد را نوعی زیان ملی می‌داند. وی با اشاره به تکمیل زیرساخت‌های خط یک قطار شهری مشهد تصریح می‌کند:«زیرساخت‌های خط یک قطار شهری مشهد نظیر ریل‌گذاری و ساخت ایستگاه‌ها در همان اوایل آماده شد، اما به دلیل کم‌کاری مسئولان در اجرا و تامین واگن مورد نیاز، شاهد این تاخیر چندین ساله هستیم.»
آرین‌منش در پاسخ به انتقادهایی که درباره نقش کمرنگ مجلس در تامین اعتبار این پروژه ملی می‌شود، تاکید می‌کند:«از همان ابتدای مطرح‌شدن پروژه قطار شهری مشهد در مجلس از سوی نمایندگان برای تامین اعتبارات موردنیاز این طرح، پیگیری‌های لازم صورت گرفته و می‌توان گفت مجلس در تامین اعتبارات پروژه قطار شهری مشهد کوتاهی نکرده است.» وی اظهار امیدواری کرد با تجربه به دست آمده در راه‌اندازی خط یک مترو مشهد، شاهد برنامه‌ریزی منظم و اصولی در راه‌اندازی هر چه سریع‌تر سایر خطوط در مهم‌ترین کلانشهر مذهبی کشور باشیم.
چشم انتظار چینی‌ها
علت اصلی طولانی شدن بهره‌برداری از قطار شهری مشهد را باز هم باید در محقق نشدن اصل «مدیریت واحد شهری» جست‌وجو کرد. متاسفانه در بیشتر شهرهای کشور ما، با وجود اینکه در اداره شهر نهادهای متعددی دخیل هستند ولی پاسخگوی تمام اتفاقات شهرداری است. متناسب نبودن حجم اختیارات با وظایف محوله باعث سردرگمی بسیاری از شهرداران به‌ویژه در کلانشهرهای کشور شده است.
در مورد قطار شهری مشهد نیز بسیاری از کارشناسان اختلاف بین شهرداری مشهد با مسئولان وزارت کشور درباره تامین واگن و نداشتن اختیارات لازم از سوی شهرداری را مهم‌ترین عامل در روند تاخیر این پروژه ارزیابی می‌کنند. پس از کش‌وقوس‌های فراوان در نهایت استانداری خراسان رضوی مسئول تامین واگن برای خط یک قطار شهری مشهد شد. استانداری خراسان رضوی نیز با انعقاد قرارداد 106 میلیون یورویی با شرکت چینی CNA ، آنها را مکلف کرد ظرف مدت 3 سال واگن‌های خط یک مترو مشهد را تامین کنند.
به گفته مدیرعامل شرکت بهره‌برداری قطار شهری مشهد، با انعقاد قراردادِ ساخت واگن‌های خط یک طرح قطار شهری مشهد در سال 87 و آغاز تولید واگن‌ها توسط شرکت سازنده چینی در سال 1389، این خط که از خیابان فدائیان اسلام آغاز و به باغ وکیل‌آباد ختم می‌شود، به طول 19 کیلومتر در دهه فجر امسال به بهره‌برداری خواهد رسید.
در صورت تحقق وعده مسئولان، مسافران می‌توانند این مسیر 19 کیلومتری را ظرف 30 دقیقه طی کنند و قطار نیز در ایستگاه‌های مسیر تونل و مسیر هم‌سطح تنها بین 20 تا 30 ثانیه توقف خواهد داشت. حداکثر سرعت قطار شهری مشهد 75 و حداقل 36 کیلومتر در ساعت است که با توجه به ترافیک سنگین در این مسیر، قابل قیاس با سرعت وسایل نقلیه در سطح شهر نیست.
قطارهای شهری مشهد از 90 واگن تشکیل شده که هر واگن 2 متر و 65 سانتی‌متر عرض و 30 متر طول دارد و به کمک برق سراسری و به صورت خودکششی حرکت می‌کند. ظرفیت هر یک از واگن‌ها به‌صورت نشسته و ایستاده 250 نفر است و در مجموع هر قطار، ظرفیت جابه‌جایی 750 مسافر را خواهد داشت و قادر است 17 هزار و 500 نفر را در ساعت جابه‌جا کند.
مسئولان پاسخگو باشند
وقتی به تارنمای قطار شهری مشهد مراجعه می‌کنید، در صفحه نخست آن با تیتر «تصاویری از ساخت قطارهای مشهد در کارخانه چین در صفحه گالری تصاویر» روبه‌رو می‌شوید که البته هیچ خبری در آن نمی‌بینید! با مراجعه به قسمت گالری، تصاویری از واگن‌های بسیار زیبایی می‌بینید که به عنوان «نمونه قطار تولیدی در کارخانه چین برای قطار شهری مشهد» در این صفحه قرار گرفته و حتی تصویری نیز از قطار در حال ساخت مشاهده می‌شود، ولی بسیاری از مردم این‌قدر وعده شنیده‌اند که به اعتقاد محمدجواد کریمی، دیگر نماینده مشهد در مجلس، تا حدی اعتمادشان به مسئولان سلب شده است.
کریمی از ضعف مدیریت به عنوان مهم‌ترین عامل طولانی شدن پروژه قطار شهری یاد و تاکید می‌کند:«تمام مسئولان استانی و شهری، طراحان، ناظران و سایر عوامل اجرایی پروژه قطار شهری مشهد باید در مقابل افکار عمومی جامعه پاسخگو باشند.»
هر چند این نماینده مشهد نیز مانند آرین‌منش اظهار امیدواری می‌کند بهره‌برداری کامل سایر خطوط قطار شهری مشهد مانند خط اول به حدود دو دهه نرسد، اما معاون سازمان اتوبوسرانی شهرداری مشهد چند روز پیش در نشستی خبری با اشاره به نیاز مشهد به ٨٠ کیلومتر مترو تصریح کرد:«با اعتبارات موجود، تکمیل خطوط مترو مشهد در صورت تثبیت قیمتها، ٢٠ سال طول می‌کشد.» جعفر شاهرودی در حالی از اختصاص١٨٠ میلیارد تومان اعتبار سالانه برای قطار شهری مشهد خبر داد که این میزان بودجه را تنها برای ساخت ٥/٢ کیلومتر مترو کافی دانست.
در هر صورت، امید است با توجه به اهمیت شهر مقدس مشهد برای همه مردم ایران و حتی شیعیان جهان، مسئولان نگاهی خاص به مسائل و مشکلات این کلانشهر به‌ویژه مسائل حوزه حمل‌ونقل و از جمله مترو داشته باشند و نگاه‌های سلیقه‌ای همچون گذشته باعث هدر دادن بیشتر سرمایه و انرژی در مشهد نشود.
***
- عضو شورای شهر مشهد: ناهماهنگی مدیران علت اصلی تاخیر است
شایــعات بسـیاری به‌عنوان علت تاخیر قطار شهری مشهد شنیده می‌شود. از جمله آنکه دست‌هایی در کار است تا اصفهان اولین شهری باشد که پس از پایتخت صدای ریــل‌هایش به گـوش شـهرهای دیگر می‌رسد یا اینکه نداشتن بودجه و اعتبار کافی دلیل این همه سال تاخیر است. به نظر می‌رسد همه اینها تنها در حد یک شایعه است، چون
به گفته دکتر غلامرضا خواجی، عضو شورای شهر مشهد، هماهنگ نبودن مسئولان پایتخت با مدیران استانی علت اصلی این دیر کردن‌هاست.
وی با اعلام اینکه خط یک مترو مشهد در نیمه دوم سال جاری به بهره‌برداری خواهد رسید، از مراحل پایانی ساخت واگن‌ها در کشور چین خبر می‌دهد و می‌گوید:«این قطارها به‌زودی و پس از انجام تست‌های لازم وارد کشور می‌شود و بعد از نصب و حرکت‌های آزمایشی در نهم آذرماه به بهره‌برداری خواهد رسید.» البته تعدادی دیگر از مسئولان زمان بهره‌برداری از این پروژه تاریخی را دهه فجر عنوان می‌کنند.
خواجی مهم‌ترین علت تاخیر در راه‌اندازی خط یک مترو را نبود هماهنگی لازم بین مرکز و شهر مشهد می‌داند و می‌گوید:«با توجه به اینکه پروژه قطار شهری مشهد در دو فاز ریل‌گذاری و تامین واگن در حال انجام بود، متاسفانه تامین نشدن واگن از سوی وزارت کشور در زمان تعیین شده باعث ایجاد تاخیر 3 ساله در بهره‌برداری از خط یک شد، اما پس از تفویض اختیار در سال 85 به استانداری برای تامین واگن در ابتدا وارد مذاکرات با اروپا وروسیه برای تامین واگن شدیم، اما در پایان با چین به‌توافق رسیدیم.»
این عضو شورای شهر مشهد در توضیح شروع به کار خط 2 مترو مشهد با بیان اینکه کار تملک زمین‌ها آغاز شده است، می‌گوید:«بر اساس تجربه‌ای که در ساخت خط یک داریم، سعی می‌کنیم این خط را بر اساس برنامه زمان‌بندی شده اجرا کنیم و در کمتر از 3 سال به مرحله بهره‌برداری برسانیم.»
-
مدیریت واحد شهری لازمه رفع موازی‌کاری‌ها
وظیفه مدیریت واحد شهری رفع موازی‌کاری‌هاست. اجرای مدیریت واحد شهری در پیشبرد کارها و دستیابی به اهداف بسیار موثر است. در احداث خط یک قطار شهری مشهد بعد از اولین برخورد با تاسیسات شهری، برای استفاده بهینه از زمان، برگزاری جلسات هفتگی را در کمیته‌ای متشکل از نمایندگان تام‌الاختیار سازمان‌های خدماتی از جمله مخابرات، گاز، برق، آب، معاونان شهرداری‌های مناطق، نماینده سازمان ترافیک و معاون راهنمایی و رانندگی با حضور مشاوران و پیمانکاران قطار شهری در دستور کار قرار دادیم.
در آن جلسات راهنمایی‌های پیمانکاران قطار شهری را نیز در نظر گرفتیم و برخوردهای پیمانکاران با تاسیسات شهری هم به بحث و بررسی گذاشته شد و تصمیمات
اتخاذ شده در حکم نامه‌نگاری‌های اداری بود که دستگاه‌های اجرایی ملزم به رعایت بندهای صورتجلسه مذکور بودند. این بندها شامل رفع یا جابه‌جایی تاسیسات در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌شد. این نمونه‌ای کوچک از مدیریت واحد شهری در اجرای طرح بزرگ قطار شهری مشهد بود که امیدوارم در طرح‌های دیگر و خطوط دیگر مترو هم بتوانیم پیاده کنیم.
محمد رجب‌نژاد، مدیرعامل شرکت بهره‌برداری قطار شهری مشهد و حومه
-
مترو؛ نیاز ضروری کلانشهرها
به علت حجم قابل ملاحظه سفرها و اهمیت روزافزون ارزش وقت مسافران در سفرهای درون‌شهری، طراحی سیستم‌های کارآمد برای حمل‌ونقل درون‌شهری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در این‌باره نیاز به سیستم‌های جدید و کارا برای حمل‌ونقل شهرهای بزرگ کاملاً قطعی به نظر می‌رسد.
امروزه حمل‌ونقل در شهرها ابعاد بسیار گسترده‌ای به خود گرفته و پاسخگوی نیازهای ترافیکی مردم در سطح شهرها نیست. این امر در شهرهای متوسط و بزرگ بیشتر نمود داشته است و استفاده از سیستم‌های حمل و نقل عمومی برای جابه‌جایی مردم امری لازم و ضروری به نظر می‌رسد که در بین سیستم‌های حمل و نقل عمومی، سیستم‌های ریلی درون‌شهری به دلیل امتیازها و ویژگی‌هایی که دارند از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند.
در این راستا و با توجه به وجود جمعیت ثابت 5/2 میلیون نفری مشهد و افزون بر ورود و خروج
20 میلیون زائر و مسافر در این شهر، شهرداری این کلانشهر را بر آن شد تا ساخت و راه‌اندازی سیستم ریلی درون‌شهری را از سال 1379 با ساخت خط یک قطار شهری در دستور کار خود قرار دهد.
خط یک قطار شهری مشهد هم‌اینک آماده بهره‌برداری است و پس از این که تامین و بحث خرید واگن توسط دولت در سال 1387 به مسئولان شهر مشهد واگذار شد، قرارداد خرید چند دستگاه واگن با طرف‌های خارجی منعقد شد و براساس برنامه زمان‌بندی در آذرماه سال‌جاری وارد مشهد می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
با هدف‌گذاری انجام شده تلاش می‌شود در سال جاری که مزین به سال همت مضاعف، کار مضاعف است، این ظرفیت حمل‌ونقلی به حول و قوه الهی در اختیار زائران و مجاوران حرم رضوی قرار گیرد.
علی حامد مقدم، سخنگوی شهرداری مشهد
- شعر طنز؛ درد دل متروی مشهد!
مصطفی حسن‌زاده از شاعران جوان و دارنده مقام دوم در دومین جشنواره سراسری طنز تهران در بخش شعر در سال 1388 در شعری درددل متروی مشهد با متروی تهران را به زبان طنز بیان کرده است که برگزیده‌ای از این شعر در ادامه می‌آید.
اول نامه‌ام به نام خدا / خالق نصف ما و کل شما!
بعد هم یک سلام طولانی/ اول قصه‌ای که می‌خوانی
یک سلام دراز مثل خودت/ دلبر و دلنواز مثل خودت
یک سلام بلند از مشهد / پیش‌کش بر قطارِ کارآمد
از قطاری غریب و بیچاره / خانه داری که هست آواره
دل من کرده باز میل تو را / بخورم خاک زیر ریل تو را!
ای وجودت پر از منافع و سود / از قطاری که نیست بر تو درود!
من فدای درِ کشویی تو / واگنِ آخر و جلویی تو!
سر که هیچ است، امر فرما تا / جان فدایت کنیم سر تا پا!
چون بلا استفاده‌ام نقدا / بخورد غصه‌هات بر سر من!
***
وضع ما در چه حال و حال شما / درد دل می‌کند به شاه، گدا
شهردار عزیز پشت شماست / زیر تهران درون مشت شماست
می‌خوری می‌روی جلو یک بند / می‌زنی بر محله‌ها لبخند
زن و مرد و جوان و کودک و پیر / دکتر و کارمند و گشنه و سیر
همگی پای در رکاب تواند / در حقیقت همه خراب تواند!
چه سری، چه دمی، عجب کمری /
ناقلا مترویی تو یا که پری؟!
***
تو که کلی بُرو بیا داری / در دل پایتخت جا داری
رویتان را به ما کنی، بد نیست / ذره‌ای اعتنا کنی، بد نیست!
ای برادر کلاه رفت سرم / مستمرا در آمده پدرم!
چه کلاهی؟گشاد تا بینی / تحت عنوان واگن چینی!
بحث اتریش و چین و ژاپن بود/کار ما گیر چند واگن بود!
سفت و شل، خیر و آره می‌کردند / سر من استخاره می‌کردند!
خسته از فرصتی که رفت شدیم / بی‌اثر مثل پول نفت شدیم!
***
هفت روزی که هست در هفته / اسم من بر سر زبان رفته
ولی افسوس بر زبان مرده است / بر من انگار کن زمان مرده است
در سر شهر دردسر شده‌ایم / سوژه خنده بشر شده‌ایم
هرکه اوضاع بنده را دیده / با صدای بلند خندیده!
خارج از خانه فاش خندیده / توی خانه یواش خندیده!
تنگ و تاریک می‌کنند مرا / باز و باریک می‌کنند مرا
هر کسی خواست ضدحال زند / حال این بنده را مثال زند!
از هزاران شعار سیر شدیم / عاقبت توی نطفه پیر شدیم!
پایه اول و رفوزه شدن؟ / از همان ابتداش موزه شدن؟!
***
درد دل‌ها زیاد و دل تنگ است /
حرف ما میخ و گوش‌شان سنگ است
چشم امید بستم از همه کس / یا امامِ رضا(ع) به دادم رس!
متروی اصفهان، کرج، تبریز / همه دارند صاحب و من نیز
گرچه از بعد من کلنگ زدند / منتها ضربه را قشنگ زدند!
کار آنها به افتتاح کشید / قصه من به افتضاح کشید!