تاجیکستان کشوری در خشکی است که در گذشته راه ابریشم از آن گذر می‌کرده است. وسعت تاجیکستان ۱۴۳۱۰۰ کیلومتر مربع است. این کشور کشوری کوهستانی و پربارش است و منابع آب فراوانی دارد اما در عین حال فقیر‌ترین کشور منطقه است.
جمعیت تاجیکستان حدود 8میلیون‌نفر است و حدود ۸0درصد مردم، تاجیک هستند که به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. به علاوه ۱5درصد مردم، ازبک و سایر مردم، روس و... هستند. دین بیشتر مردم، اسلام است (بیشتر سنی، دارای اقلیت قابل توجه شیعه اسماعیلی). پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه است و زبان رسمی آن فارسی با گویش تاجیکی است. این کشور در سال ۱۳۷۰ هجری خورشیدی (۱۹۹۱) با فروپاشی شوروی، استقلال یافت. کمی پس از استقلال تاجیکستان جنگ داخلی پنج‌ساله بین دولت تحت حمایت مسکو و مخالفان اسلامگرا (به رهبری عبدالله نوری) درگرفت که در سال ۱۳۷۶ (۱۹۹۷) با وساطت سازمان ملل متحد، پیمان صلح به امضای دو طرف رسید.
نگاهی به پیشینه روابط دو کشور
ایران و تاجیکستان طی تاریخ به‌عنوان مردمی فارسی‌زبان همواره چون ملتی واحد نقش بی‌نظیری در ساخت تمدن و فرهنگ منطقه و جهان داشته‌اند. در این حال هرچند رویداد‌های تاریخی به‌ویژه در قرن 20 میان دو کشور فاصله انداخت اما استقلال تاجیکستان در سال 1991، موجب شد پیوندهای عمیق دوباره برقرار شود.
در این راستا پس از استقلال تاجیکستان، ایران نخستین کشوری بود که آن را به رسمیت شناخت و سفارت خود را در دوشنبه گشود. تاریخ روابط جدید دو کشور به حدود سال 1370 هجری شمسی، یعنی زمان استقلال و تشکیل کشور تاجیکستان می‌رسد؛ هرچند این روابط را می‌توان به 2تا 3 هزار سال پیش رساند یعنی تا حدود 300 سال پیش مناطق تاجیکستان و ایران به همراه سرزمین‌هایی دیگر کشور یگانه‌ای بودند.
بعد از پایان جنگ داخلی و در آغاز قرن21 با تثبیت ثبات داخلی و تلاش دولت تاجیکستان برای ورود بیشتر به عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در کنار روند رو به گسترش توسعه داخلی، روابط دو کشور در زمینه‌های مختلف افزایش چشمگیری داشته است. در بعد سیاسی روابط دوکشور از کمترین فراز و نشیب برخوردار بوده است. در واقع دیدار سران عالی‌رتبه دو کشور از پایتخت‌های یکدیگر در کنار رایزنی‌های همیشگی در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی نشان‌دهنده عمق روابط ایران و تاجیکستان است.
در این سال‌ها رئیس‌جمهوری تاجیکستان 9بار سفر به ایران انجام داد که آخرین آنها در نوروز 1389 به‌منظور شرکت در جشن جهانی نوروز در تهران بود و در مقابل، رئیسان جمهوری اسلامی ایران 6سفر به تاجیکستان داشته‌اند که آخرین آنها در دی‌ماه سال 1388 بود.
حوزه سیاسی
در واقع در چند سال اخیر روابط دو کشور آنچنان به هم نزدیک شده و منافع آنها چنان به هم گره خورده و در این سال‌ها، ثباتی پایدار را شاهد بوده که روسای جمهور دوکشور، مناسبات ایران و تاجیکستان را «استراتژیک» خوانده‌اند. در این حال حضور هر دو کشور در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نظیر سازمان ملل، جنبش عدم‌تعهد ، کنفرانس اسلامی، سازمان همکاری‌های شانگهای، اکو و مجمع مجالس آسیایی و حمایت از دیدگاه‌های یکدیگر، در حقیقت فرصتی برای برآوردن منافع مشترک دو کشور است.
دربعد سیاسی و دیپلماتیک ایران و تاجیکستان همواره تلاش کرده‌اند تا با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها به ارتقای روابط بپردازند. در سال گذشته نیز مناسبات دوستانه ایران و تاجیکستان باز هم توسعه یافت و سومین سفر محمود احمدی‌نژاد در 14 و 15 دی‌ماه 1388 انجام شد. همچنین در سال 1388، پشتیبانی دو کشور از مواضع هم در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله در مورد بحران هسته‌ای ایران، مسائل حقوق بشر، عضویت در نهادهای بین‌المللی و همچنین میزبانی تاجیکستان برای سی‌وهفتمین اجلاس وزرای خارجه کنفرانس اسلامی در ژوئن 2010، ادامه داشت.
حوزه فرهنگی
در حقیقت مشترکات فرهنگی وتاریخی هنوز هم به‌عنوان اساسی‌ترین زمینه تحکیم پیوندها میان مردم ایران و تاجیکستان است زیرا ریشه‌های تاریخی یکسان، زبان مشترک و دین در کنار سنت‌ها، آیین‌ها و باورهای ملی و محلی، شرایط بی‌همتایی را برای گسترش بیش از پیش روابط فرهنگی میان دو کشور فراهم آورده است.علاوه بر این تأسیس شبکه تلویزیونی مشترک سه کشور فارسی‌زبان که به امضای روسای جمهوری هر سه کشور ایران، تاجیکستان و افغانستان رسیده است و به مراحل اجرایی خود نزدیک می‌شود می‌تواند بر پیوندهای دو کشور بیفزاید. در این راستا زبان فارسی و ریشه‌های تاریخی پیوندهای میان ایران و تاجیکستان را می‌توان از مولفه‌های مهم روابط دو جانبه و فرصتی برای دیپلماسی ایران در آسیای مرکزی دانست.
حوزه همکاری امنیتی
با توجه به موقعیت دو کشور به‌ویژه همسایگی با افغانستان، یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیر‌گذار در روابط دو کشور را می‌توان دیدگاه نزدیک امنیتی و نظامی دانست. این امر در کنار چارچوب حفظ امنیت و ثبات منطقه شامل مقابله با تروریسم و مبارزه با مواد‌مخدر شکل گرفته است.
حوزه اقتصادی
از مهم‌ترین ظرفیت‌های موجود میان ایران و تاجیکستان ظرفیت‌های اقتصادی است. سطح همکاری‌های ایران با تاجیکستان، به‌خصوص در حوزه اقتصاد، سطحی بالا و در حال رشد است. در حوزه اقتصادی حضور شرکت‌های ایرانی (دولتی و خصوصی) حاکی از قصد ایران برای مشارکت در روند توسعه پایدار تاجیکستان است. تکمیل تونل استراتژیک استقلال و احداث سد و نیروگاه سنگتوده دو، روی رود وخش نشان از حمایت ایران از پیشرفت و توسعه وثبات در تاجیکستان است.
در این راستا و در جریان سفر احمدی‌نژاد به دوشنبه، اسناد جدیدی برای توسعه همکاری‌ها در همه زمینه‌های اقتصادی امضا شد که با اجرایی شدن آنها سطح مبادلات دو کشور و همکاری‌های آنها را از جمله در حوزه انرژی، انتقال دانش فنی و مهندسی و فناوری‌های صنعتی از ایران به تاجیکستان و نیز اجرای طرح‌های زیربنایی و زیرساختی مانند ساخت بزرگراه، تونل و سدهای آبرسانی افزایش می‌یابد.
موانع گسترش روابط
با وجود تلاش‌های بسیار برای گسترش روابط، همچنان موانعی در تحقق این امر وجود دارد که عبارتند از فعالیت‌های گسترده روسیه برای حفظ نفوذ خود در این کشور، افزایش تحرکات گسترده چین به‌ویژه در حوزه انرژی و اقتصادی که بر منافع ایران تأثیر منفی دارد، دخالت‌های آمریکا و ناتو در امور منطقه و تلاش برای دوری این کشورها از تهران، ضعف مفرط اقتصادی تاجیکستان، عدم‌وجود مرز زمینی میان دوکشور با توجه به ناامنی و مشکلات در افغانستان، عدم‌آشنایی کامل مقامات دولتی و بخش خصوصی و مردم ایران از پتانسیل‌های غنی و گسترده سرمایه‌گذاری اقتصادی، گردشگری و ده‌ها حوزه دیگر تاجیکستان.
در واقع می‌توان گفت که با توجه به پتانسیل‌های موجود میان دو کشور و روند تحولات منطقه‌ای توسعه مناسبات با این کشور براساس اشتراکات و نیاز دو کشور امری ضروری است. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از نقاط ضعف و قوت تاجیکستان به تأمین منافع ملی خود بپردازد که مسلما برای امنیت و اهداف آینده ایران مؤثر خواهد بود. در این راستا باید به این امر توجه داشت که ایران با رقبایی مانند روسیه، ترکیه، چین، اروپا و آمریکا در منطقه مواجه است لذا از هم‌اکنون باید برای گسترش نفوذ خود در منطقه فعالیت داشته باشد.