اختصاص یک بخش ویژه از مجموعة اصول بنیادی جامعة اطلاعاتی، به جایگاه و نقش مهم رسانه‌ها در ایجاد و توسعة این جامعة جدید، که در اعلامیة اصول، مصوب نخستین مرحلة اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی (ژنو: 10 تا 12 دسامبر 2003)، مورد پیش بینی قرار گرفته است و به صورت جداگانه در برنامة عمل مصوب اجلاس عالی مذکور نیز مطرح شده است، نشانة اهمیت فراوان مطبوعات و رادیو و تلویزیون و اینترنت و سایر رسانه‌های قدیم و جدید، در مرحلة نوین زندگی جمعی انسان در عصر ارتباطات، به شمار می‌رود.
در این بخش ویژه، که معرف گرایش اجلاس عالی ژنو به کاربردها و عملکردهای خاص رسانه‌ها در جامعه اطلاعاتی است، بر اهمیت بستگی این جامعه به آزادی مطبوعات و اطلاعات و کثرت گرایی و گوناگونی رسانه‌ها و از جمله گوناگونی مالکیت آن‌ها تأکید شده است.
باید در نظر داشت که در اعلامیة اصول مصوب اولین مرحلة اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی، که با عنوان کلی ساختن جامعة اطلاعاتی: چالشی جهانی برای هزاره‌ای جدید، ارائه شده است، ضمن معرفی اصول بنیادی یک جامعة اطلاعاتی برای همگان، یازده اصل خاص و از جمله، اصل مربوط به نقش رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی، معرفی گردیده‌اند.
اصول یازدگانه مذکور، موارد زیر را دربرمی‌گیرند:
1- نقش حکومت ها و تمام طرف های دست اندرکار در پیشبرد تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطات برای توسعه.
2- زیرساخت اطلاعات و ارتباطات، مبنای اصلی یک جامعة اطلاعاتی فراگیر.
3- دسترسی به اطلاعات و معرفت‌ها.
4- تقویت توانمندی‌ها.
5- برقراری اعتماد و امنیت در کاربرد تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات.
6- ایجاد محیط مساعد.
7- کاربرد تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات در تمام شرایط.
8- گوناگونی و هویت فرهنگی، گوناگونی زبانی و محتوای محلی.
9- رسانه‌ها.
10 - ابعاد اخلاقی جامعة اطلاعاتی
11- همکاری بین‌المللی و منطقه‌ای
1- رسانه‌ها در اعلامیة اصول اجلاس عالی ژنو
متن اصل نهم، اعلامیة اصول مصوب نخستین مرحلة اجلاس جهانی سران در مورد جامعة اطلاعاتی راجع به رسانه‌ها»، چنین است: [آشنایی با سند تعهد تونس]
... ما بستگی خود را به اصول آزادی مطبوعات و آزادی اطلاعات و همچنین به استقلال و کثرت‌گرایی و گوناگونی رسانه‌ها، که برای جامعة اطلاعاتی جنبه‌های اساسی دارند، مجدداً مورد تأکید قرار می‌دهیم. آزادی جست و جو، دریافت، پاسخگویی و استفاده از اطلاعات، برای ایجاد، انباشت و پخش معرفت‌ها در جامعة اطلاعاتی، اهمیت فراوان دارد. ما تدارک و کاربرد مسئولانة اطلاعات برای رسانه‌ها را در انطباق با هنجارهای اخلاقی و حرفه‌ای بسیار عالی، توصیه می‌کنیم.
رسانه‌های سنتی، دارای هر شکلی که باشند، در جامعة اطلاعاتی نقش مهمی ایفا می‌نمایند و تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات باید به آن‌ها کمک کنند. بنابراین، باید گوناگونی مالکیت رسانه‌ها، در انطباق با قوانین کشورها و با توجه به عهدنامه‌های بین‌المللی مربوط به آن‌ها، مورد تشویق قرار گیرد. ما بر ضرورت کاهش نابرابری‌های موجود بین رسانه‌ها در سطح بین‌المللی، به ویژه در زمینة زیرساخت‌ها، منابع فنی و توسعة صلاحیت‌ها تأکید می‌کنیم...» (1)
با توجه به آن که در متن اصل نهم مذکور، در «اعلامیة اصول»، بر انطباق عمل رسانه‌ها با هنجارهای اخلاقی و حرفه‌ای بسیار عالی، تأکید خاص صورت گرفته است، می توان گفت که اصل دهم مورد نظر در اعلامیة یاد شده، راجع به «ابعاد اخلاقی در جامعة اطلاعاتی»، مکمل اصل قبلی است و باید در کنار آن طرف توجه ویژه واقع شود.
2- رسانه‌ها در برنامة عمل اجلاس عالی ژنو
در مقدمة «برنامة عمل» مصوب نخستین مرحلة «اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی» (ژنو 10 تا 12 سپتامبر 2003) که به معرفی هدف‌های مورد نظر این اجلاس در زمینة چگونگی ایجاد و توسعة جامعة اطلاعاتی اختصاص یافته است نیز ضمن تشریح هدف های یازده گانة آن، به هدف نهم برنامة مذکور دربارة «رسانه‌ها» در جامعة اطلاعاتی، توجه خاصی معطوف گردیده است. *[1]
متن مورد ارائه در، «برنامة عمل»، یاد شده، راجع به هدف نهم آن، که «رسانه ها» را طرف توجه قرار داده است، چنین است:
... رسانه‌ها، در شکل‌های مختلف آن ها و با هر نوع مالکیتی که داشته باشند، در ایجاد جامعة اطلاعاتی، نقش اساسی ایفا می‌کنند و از لحاظ کمک به آزادی بیان و کثرت گرایی اطلاعات، مورد توجه فراوان هستند، به همین لحاظ، اتخاذ تصمیم و اقدام دربارة پیشبرد عملکردهای رسانه‌ها در زمینه‌های زیر ضرورت دارند:
الف- ترغیب رسانه ها- مطبوعات نوشتاری، رادیو و تلویزیون و همچنین رسانه های نوین- به تداوم ایفای نقش مهم آن ها در جامعة اطلاعاتی
ب- ترغیب تدارک قانونگذاری‌های ملی تضمین کنندة استقلال و کثرت گرایی رسانه‌ها.
پ- انجام اقدام‌های مناسب و منطبق با آزادی بیان، برای مقابله علیه محتواهای غیرقانونی و نامطلوب رسانه‌ها
ت- تشویق حرفه‌ای‌های رسانه‌های کشورهای توسعه یافته، برای برقراری همکاری و مشارکت و ایجاد شبکه‌های ارتباطی با همتایان کشورهای در حال توسعه، به ویژه، در زمینة آموزش
ث- ترغیب رسانه‌ها به ارائة تصویری متعادل و متنوع از زنان و مردان.
ج- کاهش عدم تعادل‌ها بین ملت‌ها، در مورد رسانه‌ها، به ویژه از لحاظ زیرساخت‌ها، منابع فنی و ارزش گذاری صلاحیت‌های انسانی، با کسب کمک وسیع از امکانات تکنولوژی‌های نوین اطلاعات و ارتباطات ترغیب رسانه‌های سنتی به کاهش شکاف معرفتی و تسهیل جریان‌های محتواهای فرهنگی، مخصوصاً در مناطق روستایی...(2)
3- برنامه های یونسکو برای پیگیری و اجرای خط عمل مربوط به رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی
در سال‌های اخیر، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، در چارچوب برنامه‌های پیگیری و تسهیل اجرای خط عمل شمارة 9 مصوب نخستین مرحلة اجلاس جهانی اطلاعات، (ژنو: 10 تا 12 2003)، که به دنبال برگزاری دومین مرحلة اجلاس عالی مذکور در نوامبر 2005، در تونس، ترتیب یافته‌اند، چند گردهمایی برگزار کرده است.
در اولین گردهمایی یونسکو دراین زمینه، که در 19 اکتبر 2006با شرکت 80 شرکت کننده از سوی دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی و مؤسسات خصوصی و سازمان‌های غیردولتی جهان در مقر این سازمان در پاریس تشکیل شد، دو گروه بررسی به پیشنهاد یونسکو، برای تبادل نظر دربارة پیشبرد آزادی بیان، آزادی مطبوعات و تصویب قوانین تضمین کنندة استقلال و کثرت گرایی رسانه‌ها و نیز کمک به توسعة رسانه‌ها و ایجاد توانمندی‌ها، ایجاد گردیدند.
دومین گردهمایی برای کمک به تسهیل نقش رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی، در 24 مه 2007 ، به سرپرستی «یونسکو»، با مشارکت 30 شرکت کننده، به نمایندگی از سوی دولت‌ها و سایر طرف‌های دست اندرکار اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی، در ژنو برگزار شد. در این گردهمایی دو گروه فرعی بررسی در مورد «آموزش رسانه‌ای و سواد اطلاعاتی» و «رسانه‌های جماعتی، به ویژه رادیوها و مراکز چند رسانه‌ای»، به وجود آمدند.
در سومین گردهمایی تسهیل کنندة خط عمل شمارة 9 در مورد رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی، که در 21 ماه مه 2008، به سرپرستی «یونسکو» در ژنو تشکیل گردید، 30 نفر شرکت کننده به نمایندگی از سوی دولت‌ها، سازمان‌های کمک کننده و برخی از سازمان‌های غیردولتی، مانند «انجمن جهانی برنامه‌های رادیویی جماعتی»، «انجمن بین‌المللی رسانه‌ها و ارتباطات»، و نیز «اتحادیة بین‌المللی ارتباطات دور»، حضور داشتند.
چهارمین گردهمایی برای تسهیل اجرای خط عمل شمارة 9 دربارة رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی، به سرپرستی یونسکو، در 19 ماه مه 2009 در ژنو برگزار شد. در این گردهمایی هم بیش از 40 شرکت کننده از نمایندگان طرف های مختلف دست اندرکار اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی، حضور یافته بودند. در گردهمایی مذکور، برای کمک به تحقق و توسعة هدف‌های زیر، بررسی و تبادل نظر صورت گرفت:
- آزادی بیان، آزادی مطبوعات و قوانین تضمین کنندة استقلال و کثرت گرایی رسانه‌ها.
- توسعة رسانه‌ها و تقویت توانمندی‌ها.
- آموزش رسانه‌ای و سواد رسانه‌ای و تأسیس و توسعة مراکز رسانه‌ای جماعتی و مراکز چند رسانه‌ای جماعتی.
در این گردهمایی مخصوصاً به موضوع رسانه های جماعتی و دسترسی جماعتی به رسانه‌ها، توجه فراوان معطوف گردید. (3)
4- اقدام های اخیر یونسکو در مورد خط عمل مربوط به رسانه‌ها
در میان فعالیت‌ها و اقدام‌های مهمی که با همکاری طرف‌های دست اندرکار پیگیری و اجرای مصوبات «اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی»، در فاصلة زمان برگزاری چهارمین و پنجمین گردهمایی تحت سرپرستی «یونسکو» در ماه مه 2009 و ماه مه 2010، به منظور تسهیل تحقق «خط عمل» شمارة 9، در زمینة آزادی بیان صورت گرفته‌اند، موارد زیر اهمیت خاص دارند:
- دفاع تداوم آمیز از «آزادی بیان» و «حق اطلاع»، در کشورهای مختلف جهان و از جمله در کشورهایی که مرحلة پس از پایان زد و خوردهای مسلحانه را می گذرانند، در ماه های اخیر طرف توجه «یونسکو» بوده است. در این زمینه «یونسکو» مخصوصاً کوشیده است امنیت و سلامت خبرنگاران و عکاسان خبری را تأمین کند.
یک اقدام مهم یونسکو در مورد آزادی بیان، برگزاری مراسم روز جهانی آزادی مطبوعات در روز 3 ماه مه 2010، با کمک دانشگاه «بریسباند» و دانشگاه «کوینسلاند» در استرالیا بوده است. در این مراسم که کارشناسان مشهوری از سراسر جهان در آن شرکت داشتند، بر نقش خاص آزادی بیان به عنوان ابزاری در جهت پیشبرد توانمندی، شفاف سازی و پاسخگویی رسانه‌ها و نقش آن‌ها در مبارزه علیه فساد، تأکید ویژه گذاشته شد. (4)
بررسی دربارة «حق دانستن» نیز از مسائل مهمی بوده است که در یک مباحثة میزگرد در تاریخ 16 مارس 2010 به مناسبت روز جهانی زن، در مقر «یونسکو» در «پاریس» طرف توجه قرار گرفت. در این گردهمایی به ویژه بر توسعة جایگاه زن در جوامع آفریقایی تأکید مخصوصاً گذاشته شد.
یونسکو در ماه مارس گذشته بر حمایت از عراق برای اقدام در جهت توانمندسازی ظرفیت‌ها و همچنین توسعة سیاست گذاری ملی رسانه‌ای به منظور گسترش آزادی بیان و اطلاعات هم توجه خاصی مبذول داشت. در همان زمان برای توسعة رادیو و تلویزیون آموزشی در افغانستان هم برنامة ویژه‌ای از سوی «یونسکو» ترتیب یافت و تقویت توانمندی‌های محلی کشور زلزله زدة هائیتی در زمینة کاربرد رسانه‌های جماعتی نیز مورد توجه قرار گرفت. (5)
5- زمینه‌های رسانه‌ای پر اولویت طرف توجه یونسکو
یونسکو، در سال‌های اخیر، با توجه به نقش اساسی ها در تأمین آزادی بیان و جریان آزاد اطلاعات و افکار و معرفت ها و کمک به توسعة جامعة اطلاعاتی، برای تحقق خط عمل شمارة 9 برنامة عمل مصوب اجلاس جهانی سران دربارة رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتی، در چهار زمینة پر اولویت، شامل آزادی بیان و آزادی مطبوعات، توسعة رسانه‌ها و تقویت توانمندی حرفه‌ای رسانه‌ها، سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی و رسانه‌های جماعتی، کوشش‌های مختلفی به انجام رسانده است.
سازمان مذکور در مورد خط عمل یاد شده، به ویژه اقدامات مهم زیر را دنبال کرده است:
- برگزاری روز جهانی آزادی مطبوعات (3 ماه مه)، از طریق تشکیل سمپوزیوم‌ها و کارگاه‌های بین المللی مربوط به آزادی بیان
- انتشار کتاب‌هایی مانند آزادی اطلاعات: یک بررسی حقوقی مقایسه‌ای و برابری جنسیتی در روزنامه نگاری، به زبان‌های مختلف سازمان ملل متحد
- انجام 80 طرح توسعة رسانه‌ای در 70 کشور در حال توسعه، با کمک برنامة بین‌المللی توسعة ارتباطات
- تدارک و عرضة مجموعه‌ای از شاخص‌های توسعة رسانه‌ها، برای سنجش علمی دقیق توسعة رسانه‌ای کشورها.
- تدوین الگوی آموزش تخصصی روزنامه‌نگاری در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها و اجرای آن در نهادهای آموزش عالی 38 کشور جهان.
- تدارک راهنمای آفرینش محتواهای رادیویی و تلویزیونی برای تهیه کنندگان برنامه‌های فرهنگی کشورهای در حال توسعه
- تهیه و تدوین برنامه‌های ویژة آموزش برای مراکز رسانه ای جماعتی. (6)
6- همبستگی هدف های توسعه ای اعلامیة هزاره و اصول بنیادی مورد نظر در جامعة اطلاعاتی
باید در نظر داشت که در مورد پیگیری و اجرای «اعلامیة اصول» و «برنامة عمل» مصوب «اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی» (ژنو: 10 تا12 دسامبر 2003) و «هدف‌های توسعه‌ای» مورد پیش بینی در «اعلامیة هزاره»، مصوب سران کشورهای جهان در مجمع عمومی ملل متحد (نیویورک: 8 سپتامبر 2000)، که در مقدمه های «اعلامیة اصول» و «برنامة عمل» اجلاس جهانی یاد شده، مورد اشاره قرار گرفته‌اند، نوعی همبستگی ایجاد شده است.
به گونه‌ای که برای اجرای هدف‌های توسعه‌ای مذکور، که 8 زمینة مهم، شامل «پایان دادن به فقر شدید و گرسنگی»، «تأمین آموزش ابتدایی همگانی»، «حصول برابری جنسیتی زن و مرد»،«تأمین سلامت کودکان»، «توسعة سلامت مادران»، «پایان دادن به گسترش بیماری ایدز»،«تأمین پایداری محیط زیست» و «نیل به مشارکت و همکاری جهانی در تحقق توسعه» را دربرمی گیرند، دورة زمانی پانزده سالة 2000تا 2015، پیش بینی گردیده است و از این لحاظ، بین دورة زمانی 15 سالة یاد شده و دورة ده سالة بین برگزاری دومین مرحلة اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی (تونس:16 تا 18 نوامبر 2005)، که زمان آغاز پیگیری و اجرای مصوبات اجلاس جهانی اخیر، به شمار می رود و سال 2015، که زمان بررسی و ارزیابی نهایی اقدام‌ها و فعالیت‌های مربوط به جامعة اطلاعاتی است، تقارن هدف و عمل پدید آمده است.
به این معنی که همزمان با تحقق هدف های اعلامیة هزاره، هدف های مورد نظر برای حرکت به سوی جامعة اطلاعاتی نیز باید تأمین شوند. لازم به یادآوری است که بستگی بین هدف‌های طرف توجه دو اجلاس عالی مذکور، براساس بند 25 بخش هفتم «اعلامیة هزاره» دربارة «حقوق بشر، دموکراسی و راهبری خوب» مورد تصریح قرار گرفته است. و به موجب این بند، بر ضرورت «تأمین آزادی رسانه‌ها برای ایفای نقش اصلی آن‌ها در حمایت از حق همگان در دسترسی به اطلاعات، تأکید شده است.
این نکته پر اهمیت را نیز باید در نظر گرفت که در طول 5 سال اخیر- بین زمان برگزاری دومین مرحلة اجلاس جهانی سران دربارة جامعة اطلاعاتی (نوامبر 2005) و ماه مه 2010، که مراسم – روز جهانی ارتباطات دور و جامعة اطلاعاتی در روز هفدهم آن برگزار می‌شود و در واقع نیمه راه حرکت به سوی جامعة اطلاعاتی مورد نظر اجلاس‌های عالی ژنو و تونس به شمار می‌آید - از سوی کشورهای مختلف جهان برای نیل به چنین جامعه‌ای، در حدود 2000 اقدام و فعالیت صورت گرفته‌اند*[2]، که در میان آن‌ها متأسفانه هیچ نام و اشاره‌ای در مورد ایران وجود ندارد. [ایران و جامعه اطلاعاتی در گفتگو با دکتر معتمد نژاد]
1- The Declaration of Principles, World Summit on the Information Society, Geneva, December 10-12, 2003
2- The Plan of Action, World Summit on Information Society, Geneva, December 10-12, 2003
3- Fourth Facilitation Meeting on WSIS Action Line 9 «Media», 12 May 2010, Geneva, Switzerland.
Michael A. Wagner. «Free, Independent and Pluralistic Media Recognizad as an Essential Element of Information Society: Report on the First Phase of the World Summit on the Information Society (WSIS, Geneva, 10-12 December 2003) European Broadcasting Union, Legal and Public Affairs Department, 25, 2, 2004 DAJ/MWmy»
4- Role and Place of Media in the Information Society: The Marakesh Declaration and Plan of Action. November 22- 24, 2004, Marakesh, Moroco
Marc Raboy. «Global Media Regulation in the Information Society». 30 March 2007, Exeter University, England.
5- Brisbane Declaration on Freedom of Information and the Right to Know. Unesco World Press Freedom Day. Brisbane, Australia, 3 May 2010
6- WSIS 2010: World Summit on the Information Society- Forum 2010, From 10 to 14 May 2010 at the I T U Headquarters, Geneva, Switzerland
*[1] هدف‌های یازده گانة «برنامة عمل» اجلاس عالی ژنو، که به «خط های عمل» این برنامه نیز معروف شده‌اند، به این قرارند:
1- نقش دولت ها و تمام دست اندرکاران در پیشبرد تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطات برای توسعه
2- زیرساخت اطلاعات و ارتباطات: مبنای اصلی یک جامعة اطلاعاتی فراگیر
3- دسترسی به اطلاعات و معرفت ها
4- تقویت توانمندی ها
5- برقراری اعتماد و امنیت در کاربرد تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطات
6- ایجاد محیط مناسب
7- کاربرد تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطات در تمام شرایط
8- گوناگونی و هویت فرهنگی، گوناگونی زبانی و محتوای محلی
9- رسانه‌ها
10-ابعاد اخلاقی جامعة اطلاعاتی
11-همکاری بین المللی و منطقه‌ای
*[2] تعداد فعالیت‌های دولت‌ها: 1147، تعداد فعالیت‌های سازمان‌های بین‌المللی: 386 تعداد فعالیت‌های مؤسسات خصوصی: 135، تعداد فعالیت‌های سازمان‌های وابسته به جامعة مدنی: 152، تعداد حمایت‌های موسسات و سازمان‌های گوناگون: 22، جمع کل فعالیت‌ها: 1832
* استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی
و رئیس هیأت مدیرة انجمن ایرانی مطالعات جامعة اطلاعاتی
تهران اردیبهشت 1389