سال‌هایی که هنوز داروهای وارداتی پا به بازار دارویی ایران نگذاشته بودند و لازمه این اتفاق قناعت به تولید داخلی و در نظر نگرفتن نوع ساخت و مواد اولیه داروهای ایرانی بود.
اما چه شد که با ورود داروهای خارجی به ایران کیفیت داروهای ایرانی طی این چند سال با شدت زیادی زیرسؤال رفت؟ این سؤالی است که دکتر سیدحمید خویی، رئیس انجمن علمی داروسازان ایران در این گفت‌وگو به آن پاسخ خواهد داد.
- آقای دکتر، چرا مردم همیشه ترجیح می‌دهند نوع خارجی یک دارو را مصرف کنند؟
قصه کیفیت داروی خارجی و ایرانی از اینجا شروع می‌شود که هر کس براساس دیدگاه‌ها و تجربیاتش قضاوتی در مورد کیفیت دارو دارد و قضاوت‌های شخصی به‌عنوان واقعیت‌های کلی به‌عنوان مبنای گفت‌وگوها قرار داده می‌شود که مثلا کیفیت داروی ایرانی مطلوب نیست. اما برای اینکه قضاوت درستی در مورد این قضیه داشته باشیم به چند مسئله باید توجه اساسی کنیم: یکی اینکه نه همه داروهای وارداتی از کیفیت یکسانی برخوردارند و نه همه داروهای ایرانی. تنوعی که در کیفیت داروهای ایرانی دیده می‌شود در داروهای وارداتی هم دیده می‌شود ولی ما نگرش کلان غلطی داریم که هر چیزی نوع وارداتی‌اش بهتر از نوع داخلی آن است و این البته فقط محدود به بحث دارو نیست، در لوازم خانگی و لباس هم همینطور است.
- این نگرش کلان در همه موارد غلط است؟
ببینید الان داروهایی که وارد کشور می‌شوند از داروهایی هستند که ساخته شده در شرکت‌های معروف اروپا هستند تا داروهایی که از هند یا چین وارد می‌شوند که کیفیت این داروها اگر عقب‌تر از داروهای ایرانی نباشد، جلوتر از آن هم نیست. ما نمی‌توانیم ادعا کنیم که همه داروهایی که در حال حاضر در ایران ساخته می‌شود قابل مقایسه با کیفیت مشابه اروپایی و آمریکایی‌شان است ولی با یقین می‌توانیم اعلام کنیم که کیفیت این داروها بدتر از کیفیت محصولات پاکستانی و هندی نیست. الان متأسفانه برخی از محصولات هندی به نام داروی خارجی با 4یا 5 برابر قیمت داروی ایرانی به فروش می‌رود؛ یعنی عنوان داروی خارجی آن‌قدر فراگیر شده که دیگر داروی هندی بهتر از داروی ایرانی تلقی می‌شود و این با هویت ملی ما ناسازگاری دارد.
- پس علت این فراگیری عنوان داروی خارجی چیست؟
مقصر اصلی این مشکل دولت است چون به اندازه کافی از حیثیت ملی محصولات ایرانی دفاع نکرده و این یک مشکل فراگیر فرهنگی است. چون دارو براساس ملاک‌ها و معیارهایی ساخته می‌شود که به آن فارماکوپه می‌گویند؛ یعنی سازنده دارو براساس سلیقه دارو نمی‌سازد بلکه باید براساس شاخص‌های تعیین شده اقدام به ساخت دارو کند و برای همین، تنوع کیفیت محصول در داروسازی آن‌قدر زیاد نیست که ما مثلا در ساخت لوازم خانگی می‌بینیم، چون استانداردها در این محصولات آن‌قدر دقیق نیست.
- البته فرمولاسیون و مواد اولیه نقش زیادی در تولید دارو دارند، نه؟
چرا، ولی بحث تولید دارو از سال‌های77 به بعد مطرح شد، زمانی که دروازه کشور به روی داروهای وارداتی گشوده شد. این ورود البته می‌توانست هم یک فرصت باشد و هم یک تهدید، فرصت به این معنا که صنایع دارویی مجبور باشند کیفیت داروهایشان را بالا ببرند و تهدید به این معنا که در بازار تبلیغات قاعدتا یک شرکت کوچک ایرانی نمی‌تواند همپای شرکتی که فروش‌اش به‌اندازه فروش نفت سالانه ماست رقابت کند چون بعضی از کمپانی‌های دارویی جهان فروش‌شان از کل درآمد سالانه ما بالاتر است؛ پس طبیعتا در این نظام این وضعیت یک تهدید است. مخصوصا با توجه به اینکه دولت هیچ دفاعی از محصول ایرانی نکرده است.
- دولت زمانی باید از محصولات داخلی‌اش دفاع کند که فرصتی که شما از آن نام می‌برید برای بهبود کیفیت تولیداتش فراهم شده باشد ولی ظاهرا این فرصت برای ما ایجاد نشده است.
واقعیت این است که در فضای کنونی بحث کیفیت با ملاک‌های علمی ارزیابی نمی‌شود و دائم فضای روانی و عاطفی و تبلیغ است که حرف می‌زند. وقتی من می‌گویم فلان شرکت وارد‌کننده دارو برخی پزشکان را به برج‌العرب دوبی دعوت می‌کند، اینجا این عنصر تعیین‌کننده کیفیت دارو به لحاظ علمی نیست بلکه کاملا جنبه تبلیغی و روانی دارد. در دیدگاه علمی ملاک چیز دیگری است. ما در دانشگاه‌ها به کرات نمونه‌های ایرانی و مشابه خارجی آنها را بررسی کرده‌ایم. اکثر این مطالعات، مطالعات دو سویه کور هستند که در آنها بیمار نمی‌داند داروی خارجی می‌گیرد یا ایرانی و پزشک هم همین سرگردانی را دارد. اکثر این مطالعات هم نشان داده که کیفیت داروهای ایرانی قابل مقایسه با کیفیت مشابه خارجی است؛ یعنی ادبیات فضای علمی و آکادمیک یک چیز است و ادبیات فضای روانی و تبلیغی چیز دیگر.
- در مورد اثر دارو روی بیمار چطور؟ مثلا بیماری که از مصرف داروی ایرانی و اثرات فیزیکی آن شکایت دارد هم تحت‌تأثیر تبلیغات روانی قرار گرفته؟
ببینید، بیمار هیچ وقت تصمیم‌گیر نیست بلکه تأثیرپذیر است. وقتی پزشک او می‌گوید که داروی خارجی بگیر نه ایرانی، او این فرهنگ را می‌پذیرد؛ حتی اگر شرایط مالی‌اش این امکان را به او ندهد چون خیلی از مردم در تأمین ضرورت‌های خانواده مشکل دارند ولی گاهی مجبورند دارویی را مصرف کنند که فرمولاسیون خاصی هم ندارد و می‌توان نمونه ایرانی آن را به‌راحتی مصرف کرد؛ مثل قرص کلسیم. البته خیلی وقت‌ها به لحاظ آکادمیک باید داروهایی وارد شوند ولی در مورد خیلی از داروها این امر قابل توجیه نیست.
- ولی به هر حال نمی‌توان انکار کرد که در صنعت داروسازی ایران حتما مشکلات زیادی وجود دارد.
درست است، در حال حاضر شرایط یک رقابت ناسالم بین سازندگان ایجاد شده و اینجاست که دولت و مؤسسات حرفه‌ای باید وارد شوند که جلوی این رقابت ناسالم را بگیرند.
- پس شما هم قبول دارید که کیفیت داروی ایرانی تحت شرایط مناسب رو به نزول است؟
به‌طور طبیعی قربانی این شرایط ناسالم همان کیفیت دارو است؛ اما ما باید این سؤال را از خودمان بپرسیم که آیا داروهای وارداتی این مشکل را ندارند؟ آیا در مورد داروهایی که چند ماه بیشتر به تاریخ مصرفشان نمانده و این داروها را واردکنندگان با قیمت ارزان‌تر وارد بازار ایران می‌کنند، مشکلی نیست؟ آیا داروهایی که از یونان، عربستان و آرژانتین وارد می‌شوند این تضمین را دارند که کیفیت‌شان مثل داروهای آلمان و سوئیس باشد ؟
- شاید اگر صنعت داروسازی این‌قدر نقص نداشت واردات دارو تا ا ین حد زیاد نمی‌شد.
بله، ولی باز هم می‌گویم بخش قابل‌توجهی از اثرات دارو اثرات روانی آن است. یکی از کارهایی که همیشه سازندگان دارو انجام می‌دهند این است که قبل از وارد کردن دارو به بازار، دارو را با دارو نمای آن مقایسه می‌کنند که ببینند چقدر از اثرات دارو روانی است مثلا شبه‌قرص‌هایی درست می‌کنند که همه چیز دارد ولی آن ماده مؤثره قرص را ندارد. من همین الان به شما می‌گویم که فلان دارو مؤثر است؛ این جمله یک اثر روانی در شما ایجاد می‌کند؛ ولی اگر بگویم این دارو گچ است و هیچ اثری ندارد یک اثر روانی دیگر در شما ایجاد می‌کند پس اثر فیزیکی دارو باید طبق مطالعات آکادمیک باشد.
- در مورد مواد اولیه چطور؟
کیفیت محصولات ساخت ایران‌مان متفاوت است. به عبارت دیگر کیفیت داروهای ساخت داخل و مواد اولیه آنها در یک سطح نیست.
- پس در مورد تأثیر روانی برخی از داروها، نمی‌توان انکار کرد کیفیت برخی داروهای داخلی نسبت به مشابه خارجی‌شان کمتر است.
من انکار نمی‌کنم که در صنعت داروسازی کیفیت دارو از مشابه خارجی کمتر است ولی از موارد مشابه ساخت هند این کیفیت بیشتر است. البته کیفیت داروهای ما تا 4سال پیش، از این بهتر بود و شاید تا سال آینده حتی این کیفیت کمتر شود؛ علاوه بر اینکه بحث تحریم‌ها هم روی این نزول کیفیت به‌طور یقین اثر گذاشته است.
- حرف آخر؟
متأسفانه بازار دارویی ما چه در عرصه واردات و چه تولید دچار لجام گسیختگی و هرج و مرج شده و گاهی یک محصول دارویی را 17 تولید‌کننده می‌سازند و مجبورند این را به هر قیمتی بفروشند تا از دور خارج نشوند و این وضعیت سالمی برای صنعت داروسازی نیست.