با توجه به آن که در موسم کنگره جهانی حج قرار داریم، بی‌مناسبت ندیدیم به یکی از سنت‌هایی در ترکیه بپردازیم که از آن به حج عمره ترک‌ها یاد می‌شود.
معرفی زیارت مسجد سلطان ایوب را دستاویز معرفی مختصر مسجد خرقه شریف نیز قرار دادیم که گمنام‌تر از سایر مساجد استانبول است، اما از اهمیت زیادی برخوردار است.
البته اطلاعاتی در مورد صنعت گردشگری ترکیه نیز در این گزارش ارائه شده است.
***
گردشگری با صبغه دینی
در فرهنگ برخی ملل مسلمان، بجای آوردن پاره‌ای آداب و سنن دینی مترادف با انجام برخی تکالیف دینی است.
از جمله می‌توان از مردم ترکیه نام برد که زیارت مسجد سلطان ایوب را دارای ثوابی می‌دانند که به حج عمره تعلق می‌گیرد. از این رو، زیارت این مسجد را حج عمره ترک‌ها می‌خوانند.
مردم این کشور تعلق خاطر فراوانی به این مسجد دارند که یادآور یکی از صحابه بزرگوار رسول‌الله به نام ابوایوب انصاری است.
به هنگام هجرت پیامبر به مدینه، وی این افتخار را پیدا کرد که هفت ماه میزبان ایشان در منزل خود باشد.
ابوایوب انصاری کارنامه نظامی درخشانی در طول حیات 79 ساله از خود به جا گذاشت. در باره او گفته‌اند که از زمان پیامبر تا معاویه، از هیچ جنگی کناره نگرفت، مگر آن که همزمان درگیر جنگی دیگر بود.
آخرین جنگی که در آن شرکت کرد، عملیات نظامی برای فتح قسطنطنیه (استانبول فعلی) بود. در سال 688 میلادی که وی پیرمردی سالخورده محسوب می‌شد، جزو سپاه اسلام به نبرد با رومی‌ها پرداخت، اما بیماری امانش نداد و وی پیش از فتح شهر درگذشت.
جنازه‌اش را در پای دیوارهای قسطنطنیه دفن کردند. در دوره امپراتوری بیزانس، مزار وی مورد احترام زیادی بود، اما مدتی بعد، مهجور شد.
پس از فتح قسطنطنیه توسط سلطان محمد فاتح در سال 1453 میلادی، مکان‌های مقدس اسلامی شهر مورد توجه ویژه قرار گرفت.
در افواه می‌گویند شبی سلطان، ابوایوب انصاری را به خواب می‌بیند. صبح که بیدار می‌شود، دستور می‌دهد مسجدی جنب مزار وی ساخته شود که در واقع اولین مسجدی است که در این کشور ساخته می‌شود.
این مسجد بر اثر زمین‌لرزه تخریب شد و آنچه اکنون به نام مسجد سلطان ایوب خوانده می‌شود، در سال 1800 ساخته شد.
پس از مرگ سلطان محمد فاتح، دیگر سلاطین عثمانی مراسم تحلیف و به قدرت رسیدن خود را با زیارت این مسجد تکمیل می‌کردند.
مسجد سلطان ایوب، اکنون مقدس‌ترین مکان مذهبی ترکیه به شمار می‌رود، هر چند که از نظر عظمت و شکوه به پای مساجد عظیمی مانند مسجد سلطان احمد و مسجد سلیمانیه نمی‌رسد. تقدسی که مسلمانان ترکیه برای این مسجد قائل هستند، حالت معنوی چشمگیری به آن بخشیده است.
در روزهای جمعه مردم فوج‌فوج به زیارت مزار ابوایوب انصاری می‌روند. آنان اعتقاد دارند حاجاتی که در اینجا بیان شود، روا خواهد شد.
در رمضان امسال، نگارنده این سطور توفیق آن را یافت که به زیارت این مسجد نائل شود. در وسط حیاط نه چندان بزرگ مسجد، درخت کهنسالی وجود دارد که کاشت آن را به زمان ساخت مسجد یعنی بیش از 550 سال پیش نسبت می‌دهند.
دورادور دیوارهای داخلی قسمت مزار با کاشی‌های آبی‌رنگی تزئین شده است که متعلق به ادوار تاریخی مختلف است و روی آن به خط قدیم ترکی، اشعار، احادیث یا آیات قرآن نوشته شده است.
راهروهای کنار دیوار صحن مسجد دارای گنبدهای منقش به تصاویر هندسی است. زوار ابتدا به قسمت مزار می‌رفتند و پس از نیایش، عقب‌عقب از در خارج می‌شدند.
با نزدیک شدن ساعت افطار، تدریجاً خانواده‌ها به ردیف در کنار دیوار صحن و زیر گنبدها می‌نشستند. به نظر می‌رسید زنان، بیشتر زوار را تشکیل می‌دادند.
چای، شیر و شیرینی‌های دیگر سر سفره قرار گرفت. وقتی مانند روزهای دیگر در استانبول، توپ افطار را شلیک کردند، همگی شروع به شکستن روزه کردند. منظره زیبایی بود.
مکان تلاقی دو تمدن و دو دین
تاریخ استانبول ماجراهای زیادی از دست به دست شدن این شهر بین مسلمانان و مسیحیان دارد که خود از داستانی طولانی برخوردار است.
این شهر تنها شهری در جهان است که بین دو قاره قرار دارد و از این‌رو، نقطه برخورد دو تمدن مسیحی و اسلامی به شمار می‌رود. شاید معروف‌ترین بنای باستانی شهر که رنگ مذهبی غلیظی دارد، ایاصوفیه است.
در دوره تسلط رومی‌ها، کلیسای ایاصوفیه محل برگزاری بسیاری از گردهمایی‌های بزرگ حکومتی و مذهبی بود. سلطان محمد فاتح پس از فتح قسطنطنیه، ایاصوفیا را مسجد کرد.
درون ایاصوفیه، تصاویر زیادی از حضرت مسیح و مریم به همراه برخی پادشاهان رومی وجود دارد که نصفه و نیمه است.
توضیحاتی که راهنما در این باره داد، حاکی از آن بود که سلطان محمد فاتح، روی این تصاویر را گچ گرفته بود.
اما با آغاز دوره شکل‌گیری ترکیه معاصر در پایان جنگ جهانی دوم که با حکمرانی آتاترک همراه بود، کارکرد ایاصوفیه بازهم تغییر کرد و این بار به موزه تبدیل شد. به دستور آتاترک، سعی کردند تصاویر را بازسازی کنند.
دیدارکنندگان اکنون می‌توانند تصاویر مطلایی را ببینند که نیم آن سالم و نیم دیگر، تخریب شده است.
یک مکان دیگر که بیشتر برای مسلمانان ترکیه شناخته شده است و مسلمانان کشورهای دیگر از آن بی‌خبرند، مسجد خرقه شریف در استانبول است.
این مسجد به هیچ وجه جلال مساجد بزرگ را ندارد. در واقع مسجدی کاملا متعارف است. آنچه آن را از سایر مساجد متمایز می‌کند، جامه‌ای متعلق به پیامبر است که به اویس قرنی رسید و اکنون در این مسجد نگهداری می‌شود.
ماه رمضان، مسجد خرقه شریف اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند، چون جامه پیامبر در جعبه‌ای شیشه‌ای به نمایش گذاشته می‌شود. معروف است که اویس قرنی در زمان پیامبر در یمن می‌زیست، اما هرگز موفق به دیدار ایشان نشد.
پیامبر چند بار درباره شمیمی که از یمن می‌وزد، سخن گفت و بنا بر یک روایت، وصیت کرد جامه وی به اویس داده شود.
روزی که مراجعه کردیم، یکشنبه بود که (با شنبه) در ترکیه تعطیل است. جمعیت انبوهی در حیاط مسجد بود که می‌خواستند وارد شوند و جامه پیامبر را ببینند. به قدری تراکم زیاد بود که منصرف شدیم و تصمیم گرفتیم روزی دیگر برگردیم.
روز چهارشنبه برگشتیم. این بار با صف منظمی داخل شدیم و به طبقه دوم رفتیم. جامه شیری رنگ پیامبر که هنوز سالم است، در داخل جعبه قرار داشت. ادای احترام کردیم و از برابر آن گذشتیم.
در دو طرف آن، دو روحانی نشسته بودند و اجازه نمی‌دادند کسی مثلاً به جعبه دست بکشد. در محوطه مسجد، نوای «اللهم...» پخش می‌شد، گویی طواف بیت‌الله‌الحرام می‌کردیم.
در حیاط، اتاق دیگری بود که اقلام دیگری از زندگی پیامبر در آن به نمایش گذاشته شده بود، از جمله تارهایی از موی ایشان. در ماه رمضان، دیدارکنندگان از این مسجد به شدت افزایش پیدا می‌کنند.
راهنمایان تور
دیدار از مکان‌های باستانی یا مذهبی به همراه راهنما باعث می‌شود تا بسیاری از ظرافت‌هایی که در حال عادی کم‌اهمیت جلوه می‌کند، در پرتو آگاهی از اطلاعات مربوط، یکباره اهمیت دوچندانی پیدا کند. از این‌رو، همراهی راهنمایان تور نگاه دیدارکنندگان را متحول و جذابیت زیادی برای آنان ایجاد می‌کند.
درآمد ترکیه در سال 2005 از محل گردشگری، بیش از 18 میلیارد دلار بود و مقامات این کشور امیدوارند این رقم در سال جاری میلادی که واپسین روزهای آن را می‌گذرانیم، به 20میلیارد دلار برسد. به همین منظور، وزارت گردشگری این کشور برنامه‌های گسترده‌ای را به اجرا درآورده است، از جمله تربیت شمار زیادی راهنما برای تورها.
ترکیه اکنون حدود 9700 راهنمای رسمی تور دارد. دوره آموزشی آنان هفت ماه طول می‌کشد و در این مدت، هفت امتحان می‌دهند که کسب نکردن نمره قبولی در هر مرحله، باعث مردودی می‌شود.
این افراد از میان کسانی انتخاب می‌شوند که از دانشگاه مدرک کارشناسی گرفته‌اند. از جمله درس‌هایی که در این دوره می‌خوانند، می‌توان از تاریخ ترکیه و کشورهای دیگر، جامعه‌شناسی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و ادبیات نام برد. در پایان دوره، 45 روز به نقاط عمده ترکیه سفر می‌کنند و سپس در امتحان نهایی شرکت می‌کنند.
در صورت موفقیت، مجوز رسمی به آنان اعطا می‌شود. در ترکیه، کسی اجازه ندارد بدون این مجوز به کار راهنمایی تور بپردازد و قانون در این زمینه بسیار سختگیرانه اعمال می‌کند.
راهنمایان همگی با انداختن کارت شناسایی به گردن شناخته می‌شوند.
نوع برخورد با آنان نشان می‌داد از اختیارات قابل ملاحظه‌ای برخوردارند. کارمندان بناهای باستانی، پلیس و سایر کسانی که با گردشگری ارتباط پیدا می‌کنند، احترام زیادی برایشان قائل بودند. حقوقی که دریافت می‌کنند نیز نشان‌دهنده اهمیت شغلشان است.
در سال، دو نرخ دستمزد دارند. در شش ماه اول که فصل گردشگری محسوب نمی‌شود، نرخ دستمزد پایین‌تری به نسبت شش ماه دوم سال دارند که تعداد گردشگران افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کند، اما در هر حال، این نرخ کمتر از روزی 80 دلار نباید باشد.
هر راهنما دست کم به دو زبان مسلط است. صبوری و حوصله این افراد در برخورد با گردشگران چشمگیر است.