گردشگرانی که از نایین به وسط کویر مرکزی میآیند، یکی از برنامههای هیجانانگیز سفرشان، شترسواری روی تپههای شن روان در روستای قدیمی «مصر» است. هر گردشگر روی یک شتر مینشیند و به وسط صحرا میرود. ابراهیم این شترها را از ساربانان اجاره میکند تا اسباب تفریح گردشگران را فراهم کند. شهرنشینان کنجکاو و مغروری که روی شترها مینشینند، میخواهند این حیوان را هم رام خود کنند، اما اگر ساربانان به کمکشان نیایند، یک گام هم نمیتوانند پیش بروند. شتر حیوان پرطاقتی است، اما نگهداری و پرورش آن هم کاری طاقتفرساست. ایران با داشتن کویر و سرزمین خشک، یکی از کشورهای پرورشدهنده شتر در جهان شناخته میشود، اما سالهاست که شترها فراموش شدهاند. اگر تلاش افراد باذوقی چون ابراهیم نبود، حتی گردشگران نیز به سواری گرفتن از این حیوان فکر نمیکردند.
در ایران حدود 150 هزار نفر شتر زیست میکنند که کمتر از 200 نفر از آنها، دوکوهانهاند. 95 درصد از 5/19 میلیون شتر موجود در دنیا یککوهانه هستند، بنابراین شترهای دوکوهانه ایران که تنها در اردبیل یافت میشوند، از نمونههای کمیاب منطقه بهشمار میروند.
فارغ از اهمیت زیستشناختی این حیوان، روزگار جمعی از مردم کشور نیز از راه پرورش شتر میگذرد. در استانهای خشکی چون سمنان، هرمزگان، خراسان جنوبی، بوشهر، کرمان، فارس و یزد ظرفیت بسیاری برای پرورش شتر وجود دارد و بیشترین گلههای شتر نیز در این استانها به چشم میخورد، البته در استانهای مرطوبتری چون گلستان و اردبیل نیز گروهی از مردم با شترداری روزگار میگذرانند.
گرچه پرورش شتر سابقهای دیرینه در کشور دارد، در سالهای اخیر بهدلیل مشکلاتی که پیش پای صاحبان این حرفه قرار گرفته، از تعداد شترداران کشور کاسته شده است، از اینرو بهتدریج مسئولان جهاد کشاورزی استانها ناگزیر شدند تسهیلاتی برای پرورشدهندگان این دام قائل شوند. بر این اساس مراکز اصلاح نژاد شتر در سمنان، یزد و اردبیل تاسیس شده و بهتدریج جشنواره شتر نیز رونق گرفته است.
در سال 87 نخستین جشنواره شترهای دوکوهانه در پارسآباد اردبیل و امسال هم نخستین جشنواره ملی شتر در روستای «طرود» شاهرود برگزار شد. در برنامه 5 ساله پنجم نیز 11 طرح به پرورش شتر اختصاص داده شده است که طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی میتواند 6هزار شغل جدید ایجاد کند. مسابقات شترسواری گوناگونی نیز بهصورت محلی در مناطق مختلف ایران برپا میشود. همچنین، بیمه شترها بهتدریج همانند دیگر انواع دام مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه، در ماه جاری مسئولان استان فارس اعلام کردند که همه شترهای استان بیمه خواهند شد. با این حال هنوز وقتی از شترهای ایران سخن به میان میآید، کمتر کسی به مشکلاتی که پرورشدهندگان شتر دارند، توجه میکند.
«عبدالرحمن جگرفروش» یکی از ساربانان شتر است که در روستای «گیگن» واقع در غرب شهرستان جاسک زندگی میکند. جاسک و سیرک، از توابع استان هرمزگان، بیشترین تعداد شترهای استان را در خود جای دادهاند. جگرفروش مانند بقیه ساربانان منطقه، پرورش شتر را از پدر خود آموخته است. او به «همشهری» میگوید: «این روزها ساربانها شترهایشان را میفروشند و سراغ شغلهای دیگر میروند چون پرورش شتر خیلی سخت شده است.»
جگرفروش حدود 100 شتر دارد و میگوید که در منطقهای که او زندگی میکند، 40 ساربان شتر فعالند. به گفته جگرفروش، شهرستان جاسک تنها یک قصاب دارد که بهدلیل نداشتن سردخانه، در سال 3 تا 4 شتر بیشتر از آنان نمیخرد و به همین دلیل ساربانان مجبورند شترهای خود را برای فروش به یزد، شیراز و بندرعباس ببرند. او میگوید: «خشکسالی شترهای ما را نابود میکند. در جاسک فقط در فروردینماه علف هست و در بقیه اوقات سال، این حیوان خوراک خوبی ندارد. شتر از صبح تا شب در صحرا میگردد، اما شب ناچاریم گرسنه پابندش کنیم.» این ساربان55ساله میافزاید: «ما جایی نداریم که شبها شترها را بخوابانیم، به همین دلیل آنها را در صحرا میخوابانیم که خیلی مواقع شترها به جاده میروند و با خودروها تصادف میکنند.»
ساربانان شتر تا جایی که بتوانند دام خود را نمیفروشند، اما وقتی که کار به فروش میکشد، این حیوانات به قیمت بالایی خریده نمیشوند. هر شتر یک تا دوساله را از ساربانان در استان هرمزگان بین 500 تا 700 هزار تومان و هر شتر بالغ را هم بین یکمیلیون و 500 تا یکمیلیون و 700 هزار تومان میخرند. این روزها ساربانان شتر نه علوفهای برای خوراک دام دارند و نه جایی برای نگهداری از آنها.
جگرفروش میگوید: «پس از زایمان شتر، تا 4ماه نمیتوانیم آن را به صحرا ببریم و در این مدت علوفهاش را از بازار میخریم. جهاد کشاورزی به ما یونجه یا جو نمیدهد که به بچه شتر بدهیم. گاهی شترهای ما به اطراف شهر میروند تا از زبالههای شهرداری تغذیه کنند، اما ماموران شهرداری جاسک آنها را میگیرند که برای آزاد کردن آنها نیز باید جریمه بدهیم.»
این ساربان شتر این ماه خرج دیگری هم برای تامین آبی که شترها را از تشنگی برهاند، داشته است. جگرفروش میگوید: «فقط 4 ماه از سال آب لولهکشی داریم. در 3 ماه گذشته برای پر کردن حوضی که شترها از آن آب میخورند، 300 هزار تومان دادهام.»
پرورشدهندگان شتر در سایر نقاط کشور نیز کموبیش با مشکلاتی از این دست روبهرو هستند.
برای نمونه، مؤسسهای که شهرنشینها را به جندق میبرد، از هر نفر 150 هزار تومان میگیرد، اما سهم بسیار اندکی از این مبلغ نصیب ساربانانی میشود که شترهایشان را در صحرای مصر به مؤسسه اجاره دادهاند تا تور کویرگردی و شترسواری برگزار کند. در استان گلستان نیز شترداران سهمی از مراتع ممیزی شده در استان ندارند و ناچارند در سرمای زمستان از دامهای خود در صحرا نگهداری کنند.