قربانیان خاموش

 و اکنون در حال محاکمه در یکی از دادگاه‌های این کشور است، در دور دوم محاکمه‌اش در رابطه با استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم حلبچه و شهرهای مرزی ایران گفت: از اینکه به ایران حمله کرده و از سلاح‌های شیمیایی نیز استفاده نموده است خشنود است و به آن افتخار می‌کند.

صدام که به دلیل اثبات اتهامش در کشتار شیعیان عراق به اعدام محکوم شده است نگفت که به چه دلیل به این جنایات افتخار می‌کند. مطلب قربانیان خاموش که به موضوع استفاده صدام از سلاح‌های شیمیایی اختصاص دارد واگویه‌ای از نوع افتخارات صدام است.

کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط عراق در جنگ علیه ایران، یکی از موارد فاحش نقض حقوق بین‌الملل و از مصادیق بارز «جنایات جنگی» به شمار می‌رود. طبق شواهد و اسناد موجود، عراق از نخستین ماه‌های شروع جنگ، استفاده آزمایشی از این سلاح را آغاز کرد اما به‌کارگیری گسترده سلاح شیمیایی، پس از شکست‌های پی‌درپی ارتش عراق در خاک ایران و آغاز حملات متقابل نیروهای ایران به داخل عراق، به منظور مقابله با موج حملات نیروهای پیاده ایران در دستور کار ارتش عراق قرار گرفت.

 اولین بار در 29آبان ماه 1359(دومین ماه تجاوز نظامی عراق به ایران) وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران با انتشار اطلاعیه‌ای به مجامع بین‌المللی هشدار داد که عراق از «سلاح‌های بیولوژیکی- شیمیایی» در جنگ علیه ایران استفاده کرده است.

 در این اطلاعیه با اشاره به استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی در حمله به سوسنگرد، آمده بود که «دولت جمهوری اسلامی ایران این جنایت را مقدمه استفاده ارتش عراق از سلاح‌های میکروبی و بیولوژیک قلمداد می‌کند که در طول دهه هفتاد، ارتش عراق به تهیه انواع آن اقدام کرده است.

 با وجود این، اولین حمله شیمیایی ثبت‌شده در سازمان ملل در جنگ ایران و عراق، به تاریخ 23دی‌ماه 59 برابر با 13ژانویه1981 در منطقه‌ای بین هلاله و نی‌خزر واقع در 50کیلومتری غرب ایلام مربوط می‌شود که به کشته‌شدن ده تن انجامید. در سال 1360، عراق در مناطق هویزه، ارتفاعات الله‌اکبر، پل نادری و خرمشهر از گلوله‌ شیمیایی استفاده کرد.

 در سال 1361 نیز از عوامل اعصاب، گاز نیتروژن و موستار در آبادان، ساوجی(در شمال مریوان)، ارتفاع 175، موسیان، تنکاب(در منطقه شمال غرب)، شلمچه، گردنه بایر(در کردستان) و چند شهر در جنوب استفاده شد که در مجموع، 13 نفر کشته و 21 نفر مجروح شدند. در این سال با گسترش به‌کارگیری سلاح شیمیایی، «مدیریت و رسته جنگ‌های شیمیایی» در سازمان ارتش عراق ایجاد شد.

 در سال 1362 با انجام عملیات والفجر6 در جبهه مرکزی و عملیات خیبر در جنوب، میزان به‌کارگیری سلاح شیمیایی توسط عراق، افزایش قابل توجهی یافت و در مجموع 45 مورد استفاده از سلاح شیمیایی در این سال گزارش شد که بیش از چهار برابر سال قبل بود.

مناطق مورد تهاجم عبارت بودند از: سومار، روخانه دویرج، ترچین، شیوه‌رش، حاج‌عمران، پیرانشهر، ارتفاعات قمطره، ساوجی، سردشت، ارتفاعات بازی دراز، خراط‌ها، مریوان، روستای سیدلو، سردوش، روستای بانیجان(در نزدیکی بانه)، گرماب، پنجوین و پاوه. تلفات انسانی این حمله به 22 کشته و 2793 مجروح رسید. به عنوان مثال در 5 و 8 آبان 1362 شهر بانه و روستاهای اطراف آن مورد حمله قرار گرفت که در اثر استفاده از گاز موستارد، 9 نفر کشته و 50 نفر مجروح شدند.

 همچنین حوالی پنجوین در 16/8/1362 توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد که به کشته‌شدن 17 تن و مجروحیت 60 تن انجامید. بمباران ارتفاعات قمطره با گاز تاول‌زا در 23/8/1362 نیز به زخمی‌شدن 200 تن منتهی شد.

به دنبال آن، ایران در روزهای 12، 18 و 25 آبان 1362(3، 9و 16 نوامبر 1983) در نامه‌هایی به دبیر کل، با اعلام استفاده عراق از سلاح‌ شیمیایی در نقاط مختلف جبهه از جمله دو روستا در بانه، خواستار اعزام نماینده‌ای برای مشاهده بیماران و سلاح‌های شیمیایی به‌کاررفته شد.

در مقابل، عراق نیز در 29نوامبر در نامه‌ای خطاب به دبیر کل، ضمن رد اتهامات ایران، آنها را «مانورهای مفتضح» برای فریب جامعه جهانی و امتناع از توقف جنگ و پذیرش قطعنامه‌‌های شورای امنیت دانست. عراق، مخالفت خود را با «اعزام نماینده یا کارشناس یا گروه کارشناسان» از طرف دبیر کل اعلام کرد و خواستار خاتمه جنگ یا «حداقل اجرای قطعنامه 540 شورای امنیت» شد.

در اسفندماه 1362 با آغاز عملیات خیبر، جزایر مجنون- یکی از مراکز استخراج نفت عراق- به تصرف نیروهای ایران درآمد. عراق به منظور عقب‌راندن نیروهای ایران، به کاربرد عامل عصبی تابون علیه نیروهای ایران اقدام کرد. با اجرای تک شیمیایی عراق، نزدیک به 1700 تن در جزایر مجنون کشته و مجروح شدند.

 جمهوری اسلامی ایران در پی کاربرد گسترده سلاح‌های شیمیایی توسط عراق در عملیات خیبر، طی پنج نامه پی‌درپی در فوریه و مارس 1984 خواستار رسیدگی سازمان ملل به این امر شد. به دنبال آن، دبیر کل در تاریخ 7 مارس 1984 با صدور بیانیه‌ای کوتاه اعلام داشت: «شک نیست که دبیر کل، کاربرد سلاح‌های شیمیایی را در هر جا و هر زمان که انجام گیرد اصولاً و قویاً محکوم می‌نماید». روز بعد دبیر کل تصمیم خود را مبنی بر اعزام هیأتی برای بررسی شواهد کاربرد سلاح شیمیایی ابراز کرد.

 در 5 مارس (یک هفته قبل از عزیمت هیأت) وزارت خارجه آمریکا اطلاعیه‌ای انتشار داد و اعلام داشت: «آمریکا مدارکی در دست دارد که حاکی از به‌کاربردن سلاح‌های شیمیایی از طرف عراق است و آن را محکوم می‌کند». هیأت منتخب دبیر کل متشکل از چهار کارشناس برجسته سلاح‌های شیمیایی از چهار کشور جهان از 13 تا 19 مارس در ایران به سر برد و در تاریخ 21 مارس گزارش خود را به دبیر کل تسلیم کرد. کارشناسان در بند 35 گزارش خود به اتفاق آرا نظر دادند:

1 - سلاح‌های شیمیایی به شکل بمب‌های هوایی در نقاطی از ایران که توسط کارشناسان مورد بازرسی قرار گرفته، به کار رفته است.

2 - انواع مواد شیمیایی مورد استفاده عبارت بودند از: بیس(2- کلروتیل)، سولفید، معروف به گاز خردل و اتیل ن. ن- دیمتیل فسفر و امیدوسیانیدات، گاز اعصاب معروف به تابون.

دبیر کل، گزارش کارشناسان را به پیوست گزارش خود به شورای امنیت تسلیم کرد. وی در گزارش خود نوشت که «نتیجه‌گیری کلیه کارشناسان به اتفاق آرا تأیید می‌نماید که سلاح‌های شیمیایی به کار رفته است». دبیر کل بدون ذکر نام عراق به عنوان استفاده‌کننده از سلاح‌های شیمیایی در پایان گزارش خود تأکید کرد که تنها راه حل آن است که «به این درگیری غم‌انگیز که همچنان نیروهای گرانبهای انسانی ایران و عراق را به نابودی می‌کشاند، پایان داده شود».

 بازتاب گزارش
بلافاصله پس از انتشار گزارش کارشناسان اعزامی، عراق در نامه‌ای به دبیر کل در 27 نوامبر 1984 اعلام کرد: «عراق چنان سلاح‌هایی را استفاده نمی‌کند و اگر کارشناسان اعزامی دبیر کل موادی از این سلاح‌ها را در بعضی از نقاط ایران یافته‌اند، مسئولیت آن به عهده ایران است». با وجود این، شورای امنیت چهار روز پس از دریافت گزارش دبیر کل و کارشناسان در 30 مارس 1985 تشکیل جلسه داد و با انتشار بیانیه‌ای بدون ذکر نام عراق «استعمال سلاح‌های شیمیایی را قویاً محکوم کرد».

 در اعلامیه‌ رئیس شورا که از طرف شورای امنیت انتشار یافت، آمده بود: «اعضای شورای امنیت مجدداً موضوع تحت عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» را مورد بررسی قرار داده و تأسف عمیق خود را از این مناقشه که صلح و امنیت بین‌المللی در منطقه را به مخاطره‌ افکنده است، اعلام داشتند.

 همچنین گزارش کارشناسان اعزامی دبیر کل جهت تحقیق پیرامون موارد ادعاهای جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با استفاده از سلاح‌های شیمیایی(16433/S) را مورد ملاحظه قرار دادند. آنها نگرانی خاص خویش را از نتیجه‌‌گیری متفق‌القول کارشناسان در تأیید استفاده از سلاح‌های شیمیایی ابراز داشتند.

 به علاوه، نگرانی عمیق خود را در مورد گزارش‌های نقض حقوق بین‌المللی و اصول و مقررات بین‌المللی که توسط جامعه جهانی پذیرفته شده، ابراز نموده و جهت جلوگیری و کاهش تلفات انسانی جنگ تأکید کردند و قویاً بر استدلال‌های دبیر کل صحه گذاشتند که این نگرانی‌های بشردوستانه، نمی‌تواند کاملاً برطرف شود جز اینکه به مناقشه غم‌انگیزی که ادامه دارد، خاتمه داده شود زیرا منابع انسانی ارزشمند دو کشور ایران و عراق را می‌بلعد».

اعضای شورا از جمله این تصمیمات را نیز اتخاذ  کردند:
- قویاً استفاده از سلاح‌های شیمیایی را که توسط هیأت کارشناسان گزارش شده، محکوم نمودند.

- مجدداً بر ضرورت پایبندی به اصول پروتکل 1925 ژنو و ممنوعیت استفاده از گازهای خفه‌کننده، سمی و سایر گازها و نیز سلاح‌های میکروبی در جنگ تأکید گردید.

- آنها کلیه موارد نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه را محکوم نموده و مصراً از طرفین خواستند که به طور کلی اصول و قوانین حقوق بین‌الملل بشردوستانه ناظر بر درگیری‌های نظامی را رعایت کرده و تعهداتشان را تحت کنوانسیون‌های بین‌المللی که جهت جلوگیری یا کاستن از خسارت جانی در جنگ در نظر گرفته شده، محترم بشمارند.

در سال 1363 تا اسفندماه و آغاز عملیات بدر، تعداد حملات شیمیایی عراق نسبت به سال قبل به دلیل رکود حاکم بر جبهه‌ها کاهش زیادی داشت. با وجود این، عراق به طور علنی تهدید کرد که از سلاح‌ شیمیایی برای مقابله با هجوم نیروهای ایران استفاده خواهد کرد.

هشام حسن توفیق- وزیر خزانه‌داری و تجارت خارجی رژیم عراق- در 19 سپتامبر 1984 در مصاحبه‌ای با روزنامه کویتی الانباء در پاسخ به سؤالی در مورد استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه جمهوری اسلامی ایران گفت: «به طور کلی می‌گویم که عراق در صورت لزوم از این قبیل سلاح‌ها یقیناً استفاده خواهد کرد تا از حیثیت و شأن مردم خود و نیز از مرزهای کشورش و ملت عرب دفاع نماید».

از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران به افشاگری علیه تأمین‌کنندگان سلاح‌های شیمیایی عراق دست زد و کمال خرازی- رئیس وقت ستاد تبلیغات جنگ ایران- در 3 جولای 1984 با افشای اسنادی از «تحویل دو تن گاز منجمد به عراق از سوی ایالات متحده در ژانویه گذشته» پرده داشت.

 وی با ارائه اسنادی به خبرگزاری جمهوری اسلامی، گفت: «اسنادی که در این ستاد موجود است از جمله نامه‌ای در مورد انتقال مواد شیمیایی از کالیفرنیا به پایگاه نیروی هوایی ایالات متحده در تورگان اسپانیا و سپس حمل آن به بغداد توسط دو پرواز ویژه به شماره‌های SR-02-F2 SR-71 در 21 ژانویه می‌باشد. این نامه توسط یک افسر نظامی ایالات متحده سرگرد پی.آر.پرایسز(P.R.Prices) امضا شده است».

خرازی افزود: «اظهاراتی که توسط آمریکا و مقامات عراق بیان شده، نشان‌دهنده آن است که آمریکایی‌ها که خودشان تهیه‌کننده سلاح‌های شیمیایی برای عراق هستند، عراق را با عجله و به طور ریاکارانه محکوم کردند».

همچنین نمایندگی دائمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل در نامه‌ای به دبیر کل خبر داد: مطبوعات آمریکا به نقل از منابع این کشور گزارش داده‌اند که ایالات متحده از تلاش عراق در به‌دست‌آوردن تسلیحات شیمیایی طی دو سال گذشته آگاه بوده است. این زمانی بود که مقامات آمریکایی مانور تبلیغاتی به راه انداخته و صادرات هر نوع مواد شیمیایی مورد استفاده در تسلیحات شیمیایی عراق را دو هفته پس از حملات شیمیایی گسترده عراق علیه ایران، متوقف ساخته بودند. اما پس از تکذیب رسمی این خبر توسط وزارت خارجه ایالات متحده، آلن کرانستون سناتور ایالات متحده تصدیق کرد که چند موسسه آمریکایی به عراق تجهیزات سلاح‌های شیمیایی که علیه رزمندگان مسلمان ایران استفاده شده، تحویل داده‌اند.

با انجام علمیات بدر در اسفند 1363 و قطع جاده بصره - بغداد توسط نیروهای ایران، عراق بار دیگر برای جلوگیری از پیشروی نیروهای ایران در عمق خاک خود به عوامل شیمیایی متوسل شد. در این تک شیمیایی منطقه عملیاتی بدر از هورالهویزه و جزایر مجنون تا جفیر، پادگان حمید و هویزه هدف قرار گرفت و برای اولین بار به همراه سایر عوامل شیمیایی اشک‌آور، سیانور، تاول‌زا و اعصاب از عامل خون نیز استفاده شد که به دلیل ناشناخته بودن نزد نیروهای ایرانی تلفات سنگینی به بار آورد.

در اثر این حملات 1359 تن از نیروهای ایران مجروح و 23 نفر کشته شدند. به دنبال تشدید استعمال سلاح‌های شیمیایی توسط عراق که تعداد آن از 12 اسفند 1363 تا 20 فروردین 1364 به 33 مورد با 4600 مجروح و کشته رسید جمهوری اسلامی ایران طی چندین نامه به دبیرکل خواستار اعزام فوری گروه کارشناسان برای تحقیق شد.

دبیر‌کل در 26 مارس 1985 (6/1/1364) با انتشار اعلامیه‌ای «از به کار بردن سلاح‌های شیمیایی در مخاصمات اخیر اعلام انزجار کرد» و بار دیگر «رعایت دقیق پروتکل ژنو» را خواستار شد.