خیلی‌ها هنوز هم فکر می‌کنند، مبتلایان به صرع، اغلب از نظر ذهنی عقب مانده‌اند و آدم‌های مفلوکی هستند که هرگز نمی‌توانند زندگی عادی داشته باشند! با این اوصاف، تصور کنید در یک کلاس درس، ناگهان یکی از دانش‌آموزان به زمین بیفتد و دچار حمله تشنجی شود.
دانش‌آموزان چه فکر می‌کنند؟ آموزگاران چه؟ پدر و مادرهایی که در خانه این ماجرا را از زبان فرزندشان می‌شنوند چه می‌گویند؟
مقاله زیر، درباره ابتدایی‌ترین مسائلی که از این بیماری باید دانست و نوع برخورد با کودکانی که شاهد این اتفاق بوده‌اند، توضیحات مفیدی ارائه کرده است.
***
اسماعیل خاتمه*: صرع یک اختلال شناخته‌شده از روزگاران قدیم است و قدمت آن به عصرحجر برمی‌گردد. یونانیان باستان به این بیماری به عنوان یک بیماری مقدس نگاه می‌کردند.
آنان معتقد بودند این تجلی یکی از خدایان است که می‌تواند سبب سقوط بیمار روی زمین و تکان‌های شدید وی شود و بعد، قبل از مرگ کامل بیمار، مجددا وی را زنده کند. بقراط اولین کسی بود که با این نظریه مخالفت کرد. این پزشک یونانی در حدود 2450 سال قبل معتقد بود صرع یک بیماری با منشاء اختلال مغزی است.
طی 2هزار سال بعد، نظریه‌های خرافی دیگری هم در مورد علت این بیماری شکل گرفت. در نگرش اول، اعتقاد بر این بود که این بیماری به علت نفوذ ارواح خبیث و شیطانی به بدن افراد بروز می‌کند.
به همین دلیل برای بیرون راندن ارواح خبیث از جسم بیماران سعی می‌کردند به روش‌های خشونت‌باری متوسل شوند که بسیاری از مواقع باعث صدمات جسمی و حتی مرگ بیمار می‌شد، در نگرش دوم که جالینوس از مدافعان آن بود، تصور می‌شد که به دلیل بروز لخته و آماس در عروق دست یا پا این بیماری شروع می‌شود.
به همین دلیل دست و یا پای بیماران را در هنگام حمله محکم می‌بستند تا جریان خون آن قطع شود و بیمار بهبود یابد. حتی گاهی اوقات، یکی از اندام‌های بیمار را که تشنج از آن شروع می‌شد قطع می‌کردند. اگر حمله تشنجی از یک اندام شروع نمی‌شد، جمجمه بیمار را می‌شکافتند و سعی می‌کردند تا لخته را خارج کنند.
تا حدود یک صدسال پیش، درمان‌های گوناگونی که برای بیماری صرع معــرفی می‌شدند هیچ کدام موثرنبودند و بیشتر جنبه خرافی داشتند و خرافات باعث شده بود تا واقعیات و حقایق هویدا نشود.
مغز به عنوان جایگاه صرع
مغز از میلیاردها سلول عصبی به نام نورون تشکیل شده است. عمل نورون‌ها انتقال پیام عصبی به نورون‌های دیگر است. این پیام‌ها از طریق ناقل‌های شیمیایی به نام نوروترانسمیتر به نورون‌های بعدی منتقل می‌شوند.
وقوع هرگونه حمله تشنجی، ناشی از انتقال ناگهانی تعداد بسیار زیادی از پیام‌های عصبی در مغز است که در حالت عادی نباید این پیام‌ها از مغز ساطع شوند. در ضمن، نباید به صورت همزمان این‌قدر پیام غیرلازم صادرشوند.
این پیام‌ها می‌توانند فقط در یک قسمت از مغز تولید شوند و یا تمام مغز را دربرگیرند. با توجه به محل شروع پیام‌ها نوع تابلوی بالینی حمله تشنجی هم تعریف می‌شود. مثلا اگر از نورون‌های ناحیه حرکتی مغز شروع شوند، ممکن است حمله به صورت تکان‌های اندام شروع شود. علت دقیق شروع حمله تشنجی هنوز مشخص نیست.
صرع در کودکان عقب‌مانده ذهنی
صرع با عقب‌ماندگی ذهنی ارتباط ویژه‌ای دارد. هنگامی که عقب‌ماندگی ذهنی با صرع توام شود خود را به صورت چالشی قابل توجه نشان می‌دهد و همچنین از نظر اقتصادی بارسنگینی بر دوش نظام سلامت خواهد داشت.
به طور کلی میزان شیوع صرع در افراد کـــم‌توان ذهنی (IQ بیــن50 تا69) حدود 15درصد و در بین آنهایی که دارای IQ کمتر از50 هستند 30درصد است. اما یافته‌های مطالعاتی حاکی از این است که شیوع عقب‌ماندگی ذهنی در افراد مبتلا به صرع مشابه شیوع این اختلال در افراد عادی است.
سنــدرم داون شایــع‌ترین علـت کرومــوزومی عقــب‌مانــدگی ذهــنی اسـت و در شرحــی که خود داون از این سندرم ارائه کرده به وجود ارتباطی بین سندرم داون و صرع اشاره‌ای نشده است.
رفتارهای مشابه
یکی از مــواردی که به تشخیص صحیح نوع صرع کمک می‌کند، شرح دقیق وقایعی است که در یک حمـــله تشنجی بروز می‌کند. باتوجه به اینکه افراد مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی قادر نیستند شـــرح کامل وقایعی که برای آنها در هنگام بروز حمله تشنجی پیش می‌آید را به طور دقیق شرح دهــند، لذا تشخیص صرع در این افراد با مشکل همراه است.
از سوی دیگر عقب‌ماندگان ذهنی از خود رفتارهایی بروز می‌دهند که بسیار شبیه صرع است، برای مثـال کشش‌هایی هماننــد آنچــه در صرع رخ می‌دهد، در بین کودکان عقب‌مانـده ذهنــی که دچار اسپاسم و حالــت سفــتی هستند نیز دیده می‌شود.
آرام و ساکت به جایی خیره شدن و یا پاسخ‌هــای کند در نوعــی از صرع در کودکان مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی نیز دیده می‌شـود. در تـعدادی از مطالعات دیده شده که 20تا30 درصد از افراد عقب‌مانده ذهنی که برای ارزیابی صرع ارجاع داده شده‌اند رفتارهایی مشابه صرع اما بدون هیچ‌گونه ابتلا به صرع داشته‌اند.
شایع‌ترین رفتارهایی که امکان اشتباه آنها با صرع وجود دارد عبارتند از: انقباض ناگهانی و شوک مانند قسمتی از عضله یا تمامی یک عضله یا گروهی از عضلات، خلق و خوی عصبانی و پرخاشگری دوره‌های حواس پرتی.
بیماران صرعی شخصیت خاصی ندارند ولی خصوصیاتی مانند سمج بودن، نترس بودن، تمایل به لج‌بازی و پیله کردن، بهانه‌جویی، تمایل به اقدامات غیرمترقبه و انفجاری، تحول خلق‌وخو مانند خوشی و غم به طور ناگهانی، دوره‌های عصبانیت شدید و سریع مانند شکستن اشیاء، حمله کردن و نظایر آن در این افراد فراوان دیده می‌شود.
صرع و کلاس درس
هنگامی که یکی از دانش‌آموزان دچار تشنج و یا حمله صرع می‌شود، اثرات آن تمامی کلاس را در بر می‌گیرد. دانش‌آموزان ممکن است نگران سلامت و بهبودی همکلاس مصروع خود باشند.
آنها ممکن است از وضعیت بوجود آمده به شدت نگران و مضطرب شوند، چراکه همکلاسی آنها که تا چند لحظه قبل صحیح و سالم در کنار آنها نشسته بود، حالا به شدت بیمار نشان می‌دهد و ممکن است بروز این پیشامد را برای خود نیز متصور باشند.
هنگامی که این وضعیت در کلاس پیش می‌آید دانش‌آموزان نیاز دارند که اطلاعات واقع‌بینانه به اقتضای سنی که در آن قرار دارند در خصوص وضعیت بوجود آمده دریافت کنند.
آنها نیازمند دریافت این واقعیت هستند که هیچ خطری نه آنها و نه دانش‌آموزی که به حمله دچار گشته را تهدید نمی‌کند. در صورت عدم ارائه آگاهی مناسب به دانش‌آموزان ممکن است ترس به وجود آمده در آنها باعث طرد یا تحقیر دانش‌آموز مصروع توسط آنها گردد.
هنگامی که آموزگار و یا مربی بهداشت وقایعی را که اتفاق افتاده برای دانش‌آموزان شرح داده و به پرسش‌های آنها در این زمینه پاسخ می‌دهد، این امکان و زمینه را بوجود می‌آورد تا اثرات نامطلوب اجتماعی بروز تشنج کاهش یابد. این بحث و گفت‌وگو می‌بایست در صورت امکان هرچه سریع‌تر بعد از بروز حمله انجام گیرد.
برای کودک توضیح بدهید
باید به کودکانی که بیننده یک حمله صرعی درباره یکی از همشاگردی‌های خود بوده‌اند توضیح داد: «چیزی که برای دانش‌آموز اتفاق افتاده تشنج نام دارد.
این تشنج به این دلیل اتفاق می‌افتد که برای مدت یک یا دو دقیقه مغز کودک نمی‌تواند درست عمل کند و پیام‌های درهم و برهمی را به بدن می‌فرستد که باعث بروز اختلال می‌گردد.
اما پس از این مدت تشنج تمام شده و هم مغز و هم جسم کودک به طور درست و صحیح عمل می‌کنند. تشنج قسمتی از پدیده‌ای است که صرع نام دارد که بعضی از کودکان این وضعیت را دارند.
صرع یک بیماری نیست و هرگز از یک کودک به کودک دیگری انتقال نمی‌یابد و کودکانی که این وضعیت را دارند با مصرف دارو از بروز تشنج در آنها پیشگیری می‌شود.»
* کارشناس سازمان آموزش و پرورش استثنایی