خانم دکتر کارسون در کتاب خود، در چندین فصل، مفصلا از آثار زیانبار سموم شیمیایی بر انسان و محیط زیست نوشت و با لحنی اثرگذار به فعالیت‌های مخرب انسان در محیط طبیعی پرداخت و توانست نگاه‌ها را تغییر دهد. بعد از نگارش این کتاب بود که قوانین سفت و سختی در آمریکا برای استفاده از سموم تدوین و اجرا شد که همچنان این سختگیری‌ها ادامه دارد.
پس از حادثه بوپال در هند، روز سوم دسامبر، برابر با دوازدهم آذرماه، به‌عنوان روز جهانی بدون سم نامگذاری شد. در آن حادثه گاز بسیار سمی ایزوسیانات متیل جان تعداد زیادی از انسان‌ها را گرفت.
هرچند قدم‌هایی برای کاهش آفت‌کش‌های شیمیایی و مصرف آنها در کشور برداشته شده، اما همچنان در شمار آلاینده‌های مهم محیط‌زیست محسوب می‌شوند، به‌طوری‌که هر روزه آلودگی منابع آب و خاک به وسیله سموم دفع آفات و بیماری‌های گیاهی در طبیعت ما اتفاق می‌افتد. باوجود آنکه کارشناسان حفظ نباتات به منظور جلوگیری از آلودگی محیط زیست به سموم شیمیایی، راهکارهای دیگری به غیر از کاربرد سموم برای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی به کشاورزان و باغداران توصیه می‌کنند، اما هنوز هم انتخاب این روش اولویت نخست آنان است. دلیل آن هم اثرات نسبتاً سریع و قاطعی است که این مواد شیمیایی روی آفات گیاهی دارند.
روش‌های دیگر مبارزه از جمله روش بیولوژیک با همه مزیت‌های زیست‌محیطی که دارند ،چون اثر آن درازمدت است کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد اما بی‌شک نباید با هدف نتیجه‌گیری سریع‌تر، با استفاده وسیع از سموم دفع آفات نباتی به محیط‌زیست آسیب رساند.
سموم شیمیایی (شامل آفت‌کش‌ها، قارچ کش‌ها و علف‌کش‌ها) موادی هستند که برای پیشگیری، نابودی یا دفع آفات (اعم از حشرات و نرم‌تنان زیان‌آور)، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز مصرف می‌شوند. مواد مؤثره سموم متنوع بوده و آنها را بر اساس این مواد طبقه‌بندی می‌کنند که به‌عنوان مثال می‌توان به سموم آلی کلردار(ارگانوکلره)، فسفردار (ارگانو فسفره) یا کاربامات‌ها اشاره کرد. اینگونه سموم نافذ بوده و برای محیط‌زیست آلوده‌کننده هستند. اما در مقابل گروه‌های دیگری هستند که طبیعی بوده و سهم کمتری در مقایسه با گروه قبلی دارند. این گروه از موادی تشکیل شده که منشأ گیاهی دارند. همچنین گروه دیگری از سموم که به نام حشره‌کش‌های میکروبی خوانده می‌شوند- که به صورت تجاری برای مبارزه با لارو و نوزاد آفات به فروش می‌رسد- خطرات سموم نافذ را در پی ندارند. استفاده از اینگونه مواد بهترین راه جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست است.
آفت‌کش‌ها چگونه وارد محیط‌زیست می‌شوند؟
محیط‌زیست از اجزای زنده و غیرزنده تشکیل شده است. اجزای زنده همان موجودات زنده (ارگانیسم‌ها) هستند که با هم و با بخش غیرزنده در تقابلند و اجزای غیرزنده شامل آب، هوا، غذا و مکان زیست ارگانیسم‌ها و تقابل آنها با خود و محیط است. آلودگی شیمیایی محیط‌زیست غالبا از طرق آب، هوا و خاک صورت می‌گیرد. آفت‌کش‌ها یا از طریق تبخیر یا مستقیماً از طریق هوا وارد اتمسفر می‌شوند. آب‌های سطحی، پساب‌های صنعتی و شهری و کاربرد مستقیم آفت‌کش‌ها برای کنترل آفات آبزی، از راه‌های ورود سموم به منابع آبی است. خاک نیز از طریق گیاهان تیمار شده با سموم، باران، دفن ظروف خالی سم و همین طور استفاده مستقیم آنها روی خاک آلوده می‌شود.در منابع گوناگون زیست‌محیطی، همواره مثال‌هایی از آلودگی شدید محیط زیست از طریق آب ذکر شده است که بد نیست در اینجا به برخی از آنها اشاره شود:
* آلودگی آب باران با آفت‌کش‌ها در نقاط مرتفع هیمالیا مشاهده شده است.
* تحقیقات دانشمندان ثابت کرده که در اقیانوس منجمد شمالی، برف‌ها هم با آفت‌کش‌ها آلوده شده‌اند.
از خود در برابر سموم محافظت کنیم
در مقابل ورود آفت‌کش‌ها به محیط، کاری که هریک از ما باید انجام دهیم این است که تلاش کنیم تا حد ممکن با سموم، کمتر در تماس باشیم. مسئولان، شهروندان و رسانه‌ها هریک نقش مهمی در این راه دارند. خوشبختانه امروزه با افزایش آگاهی‌های عمومی، اکثر مردم از زیان‌های ناشی از مصرف سموم آگاه هستند ولی با این‌حال گاهی چنان وقت برای نجات جان یک گیاه یا یک محصول تنگ می‌شود که حتی انسان آگاه به مضرات آفت‌کش‌ها ناچار می‌شود از این سموم استفاده کند. در اینگونه مواقع می‌توان با رعایت نکاتی از خطرات زیست‌محیطی سموم تا حد ممکن کاست.
نکته مهمی که قبل از استفاده از آفت‌کش باید مد نظر باشد، مطالعه لیبل (برچسب) روی بسته‌های سم است. این لیبل که توسط کارشناسان گیاه‌پزشکی تهیه می‌شود، حاوی اطلاعات مفیدی است که به ما می‌گوید در این آفت‌کش چه مواد موثره‌ای و به چه میزانی موجود است. همچنین به ما می‌گوید چگونه این سم را در حالی به‌کار ببریم که خود، دیگران و محیط‌زیست را در برابر اثرات سوء آن محافظت کنیم. باید همواره به اندازه دوز توصیه شده در لیبل سمپاشی توجه کرد. دقت کنید! گزاره «اگر کم خوب است، پس بیشتر بهتر است» یکی گزاره نادرست است.
نکته دیگری که لازم است هنگام مصرف آفت‌کش‌ها مد نظر قرار گیرد این است که سمپاشی به گونه‌ای انجام شود که آفت‌کش دقیقا به همانجایی که باید، برسد و از پاشیده شدن آن در اطراف محل سمپاشی پرهیز شود. برای نیل به این هدف تنظیم ادوات سمپاشی از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است.
بادبردگی ذرات سم یکی از عوامل پراکنش آن در محیط است که به آلودگی آب و خاک و حتی هوایی که تنفس می‌کنیم، می‌انجامد. برای همین، یکی از اصول سمپاشی موفق و موثر، اقدام به سمپاشی در هوایی کاملا آرام است. این مسئله به خصوص در فضای سبز شهری اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌یابد، چرا که پاشیده شدن سموم روی سطح پیاده‌روها و خیابان‌ها سلامت شهروندان را تهدید می‌کند. همچنین سمپاشی در مواقعی که احتمال بارندگی می‌رود، توصیه نمی‌شود، زیرا سموم شسته شده توسط باران، می‌تواند تمامی منابع آبی را آلوده کند. این منابع شامل آب شرب شهروندان نیز می‌شود.
ملاحظات زیست‌محیطی پس از مصرف، در برگیرنده روش صحیح انبارداری سموم باقیمانده از عملیات سمپاشی است. هرچند کارشناسان همواره توصیه می‌کنند که آفت‌کش‌ها به اندازه نیاز خریداری شوند تا علاوه بر اقتصادی بودن مبارزه، خطرات زیست محیطی ناشی از انبارداری را در پی نداشته باشد اما از آنجایی که این موضوع کمتر اتفاق می‌افتد و اغلب مقداری سم اضافه خواهد ماند، باید در انبارداری اصول ایمنی را رعایت کرد. نگهداری غیراصولی سموم در انبارها و برای مدت طولانی به آلودگی محیط‌زیست می‌انجامد. یکی از شرایط انبارداری، نگهداری سموم در دمای مناسب است. گرمای زیاد باعث انفجار و آتش سوزی می‌شود.
به عقیده کارشناسان ارشد فائو(FAO)، آفت‌کش‌هایی که به نحو نامطلوبی انبار شده یا در معرض فروش قرار می‌گیرند،
به آسانی به مواد غذایی نفوذ کرده یا در محیط زیست انتشار می‌یابند. مواد شیمیایی کشنده، خاک‌ها، آب‌های زیرزمینی و سطحی را به‌شدت آلوده می‌سازند و به نحو شدیدی روی آب‌های آشامیدنی اثر می‌گذارند.
مهدی میرزایی
کارشناس ارشد بیماری‌های گیاهی