اما اجرای این ماموریت در بخش‌هایی از کشور مانند استان سیستان و بلوچستان که جمعیت پراکنده‌ای دارد ، با مشکل مواجه شده است.
آموزش و پرورش به‌عنوان نهاد متولی اجرای این اصول از قانون اساسی، درچند سال اخیر دست به ابتکاری زده و طرح «روستا مرکز» را به اجرا درآورده است.
اجرای طرح روستا مرکز اگرچه کمک مهمی به رشد و پیشرفت تحصیل و سواد آموزی در استان کرده، اما هنوز با مشکلاتی روبه‌رو است.
رئیس آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان درباره طرح روستا مرکز چنین توضیح می‌دهد: «استان سیستان و بلوچستان بالاترین ضریب پراکندگی جمعیت را در کشور دارد. اکنون 3500 کلاس چند پایه در استان تشکیل می‌شود که نشان‌دهنده آمار پایین دانش‌آموز نسبت به وسعت جغرافیایی است. برای این‌که افراد واجب‌التعلیم در مناطق محروم، دور افتاده و با پراکندگی جمعیت بالا از تحصیل باز نمانند، آموزش و پرورش طرح روستامرکز را تعریف کرده و به اجرا درآورده است؛ به این صورت که در مرکز بخش، دهستان یا شهر، مدارس مرکزی تشکیل و دانش‌آموزان اطراف، هر روز با سرویس به این مدارس منتقل و در پایان شیفت به خانه‌هایشان بازگردانده می‌شوند. »
ابراهیم اعتصام می‌افزاید: «روستا مرکز طرحی مشارکتی است و براساس آن آموزش و پرورش از محل اعتباری که برای پیشگیری از بازماندگی تحصیلی دانش‌آموزان در نظر گرفته شده است، با مشارکت اولیا، سرویس رفت‌وآمد دانش‌آموزان را تامین می‌کند.»این طور که رئیس آموزش و پرورش استان می‌گوید، اجرای این طرح در چند سال اخیر کمک خوبی به افزایش پوشش افراد واجب‌التعلیم و پیشگیری از ترک تحصیل کرده و زمینه گذر تحصیلی از مقطعی به مقطع بالاتر بیشتر شده است. اکنون
540 هزار دانش‌آموز در 3مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان در استان سیستان و بلوچستان مشغول به تحصیل‌اند.
استاندار سیستان و بلوچستان نیز در گفت‌وگو با ایسنا، اجرای طرح روستا مرکز را کمک مهمی برای رشد و پیشرفت تحصیل و سواد آموزی در استان توصیف می‌کند.
علی‌محمد آزاد در جلسه شورای آموزش و پرورش استان در آذر 89 با بیان این مطلب می‌گوید: «اکنون زیرساخت‌ها و زمینه تحصیل در بسیاری از مناطق استان سیستان و بلوچستان فراهم شده است.»
او که کمک فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها و شوراهای اسلامی و همکاری خود مردم منطقه را در اجرای موفق طرح دخیل می‌داند، فرمانداری‌ها و بخشداری‌ها را موظف به همکاری بیش از پیش با آموزش و پرورش در اجرای این طرح کرده است.
گله از هزینه
اجرای این طرح با همه مزایایش، مشکلاتی را برای برخی از اهالی استان ایجاد کرده است.
عباسعلی نورا، نماینده زابل و زهک، درباره مشکلاتی که اکنون بر سر اجرای طرح وجود دارد می‌گوید: «رفت‌وآمد دانش‌آموزان از روستاهای هم‌جوار به روستا مرکز از مشکلاتی است که دانش‌آموزان با آن روبه‌رو هستند. برخی خانواده‌ها گله‌مندند که چرا آموزش و پرورش سرویس رایگان برای رفت‌وآمد فرزندانشان در نظر نگرفته است.»
اما رئیس آموزش و پرورش استان در پاسخ به این انتقاد می‌گوید: « این طرح مشارکتی است. استان ما بسیار پهناور است و ما نمی‌توانیم برای همه دانش‌آموزان سرویس رایگان تامین کنیم. بنابراین معیاری برای تامین سرویس تعریف کرده‌ایم؛ به این صورت که اگر فاصله بیش از 3 کیلومترباشد ، سرویس دایر می‌شود و البته دانش‌آموزان دختر را در اولویت قرار داده‌ایم.
نحوه اعمال این معیار نیز در شورایی متشکل از فرماندار، بخشدار یا استاندار متناسب با اعتبار موجود سنجیده و درباره آن تصمیم‌گیری می‌شود.» او ادامه می‌دهد: «در بعضی نقاط با توجه به وضع موجود حتی فاصله زیر یک کیلومتر را هم پوشش داده‌ایم و در بعضی از موارد تا صددرصد هزینه، همچنین در بسیاری از نقاط 90 تا 95 در صد هزینه سرویس را تامین
کرده‌ایم.»
به گفته او، اکنون 570 قرارداد برای جابه‌جایی دانش‌آموزان در استان بسته شده است و طی آن روزانه 17 هزار و 676 دانش‌آموز در استان از خانه به مدارس روستامرکز و بالعکس انتقال داده می‌شوند.
اعتصام همکاری و کمک استانداری و فرمانداران در تامین وسیله رفت‌وآمد دانش‌آموزان را مهم ارزیابی می‌کند و ادامه می‌دهد: «انصافاً این طرح کمک خوبی برای افزایش جذب جمعیت واجب‌التعلیم بوده است زیرا اجرا نشدن آن، در بعضی نقاط استان به تعطیل صد‌درصدی کلاس‌ها منجر می‌شود که نشان از تاثیر آن در جذب دانش‌آموزان واجب‌التعلیم دارد.»
ناکافی بودن اعتبار طرح از دیگر مواردی است که نماینده زابل و زهک از آن انتقاد می‌کند. نورا می‌گوید: « اگرچه در بسته ارائه شده از سوی آموزش و پرورش این هزینه‌ها پیش‌بینی شده است، اعتباری که برای اجرای طرح روستا مرکز در نظر گرفته‌اند، کافی نیست و این مشکل در بیشتر طرح‌های اجرایی آموزش و پرورش وجود دارد.»
رئیس آموزش و پرورش درباره میزان اعتبار طرح روستا مرکز چنین توضیح می‌دهد: «در سال 89-88 ، 10 میلیارد ریال برای طرح روستا مرکز اعتبار تعیین شد که این رقم در سال 90-89 به 13 میلیارد ریال افزایش پیدا کرد. »
به گفته اعتصام با گذشت 3 ماه از سال تحصیلی 5 میلیارد ریال از این مبلغ جذب شده و دریافت بقیه آن نیز در حال پیگیری است.
توسعه مدارس شبانه‌روزی
توسعه مدارس شبانه‌روزی از دیگر تمهیدات آموزش و پرورش برای جذب جمعیت واجب‌التعلیم در این استان است. رئیس آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان در این‌باره می‌گوید: «اکنون 185 مدرسه شبانه‌روزی در استان فعال است و 22 هزار دانش‌آموز در آن به‌صورت رایگان تحصیل می‌کنند.
از این میان 3 هزار دانش‌آموز به‌دلیل نزدیکی به مدرسه، ناهار می‌خورند و سپس به خانه منتقل می‌شوند، اما 19 هزار دانش‌آموز به‌صورت تمام‌وقت در مدرسه می‌مانند. آنان پنجشنبه هر هفته به خانه می‌روند و شنبه بعد به مدرسه بازگردانده می‌شوند.»
اعتصام در تشریح دیگر تلاش‌های آموزش و پرورش استان برای توسعه تحصیل می‌گوید: «کتاب‌های درسی در این استان هنوز رایگان توزیع می‌شوند. پوشاک، تغذیه و نوشت‌افزار رایگان نیز به‌صورت ویژه به دانش‌آموزان اهدا می‌شود. همه این تلاش‌ها برای این است که خانواده‌ها بچه‌ها را به مدرسه بفرستند و دانش‌آموزان از تحصیل بازنمانند. اکنون 3500 کلاس چند پایه و 500 مدرسه ضمیمه داریم. آموزش و پرورش حتی برای کلاس‌های 3 نفری هم معلم تامین می‌کند.
در برخی نقاط هنوز کلاس‌های چند پایه متشکل از ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان با 5 تا 7 دانش‌آموز تشکیل می‌شود که اینها همه نشان از تلاش نظام برای گسترش سوادآموزی در مناطق محروم و دورافتاده دارد.»
آماری از ریزش تحصیلی نداریم
ریزش تحصیلی دانش‌آموزان هنگام انتقال از مقطعی به مقطع بالاتر، مشکلی است که در همه کشور کم و بیش به چشم می‌خورد. این پدیده به نوعی، پمپاژ کم‌سوادی به جامعه و زمینه‌ساز گرایش دانش‌آموزان به ترک تحصیل به شمار می‌رود. این تهدید در استان مرزی و محرومی مانند سیستان و بلوچستان به‌مراتب بیشتر از سایر استان‌ها در کمین دانش‌آموزان است.
عباسعلی نورا، نماینده زابل و زهک، درباره آمار ریزش تحصیلی دانش‌آموزان سیستان و بلوچستان می‌گوید: «گله‌ای که ما از سازمان آمار کشور داریم این است که در چند سال گذشته هیچ آماری از ریزش تحصیلی نداده است. نبود آمار، مشکل مهمی است که ما را در برنامه‌ریزی‌ها متزلزل می‌کند. افزون بر آن، افکار عمومی و رسانه‌ها باید بتوانند آزادانه به آمار دسترسی داشته باشند.»
به گفته این نماینده مجلس، پراکندگی جمعیت استان زیاد است و در نتیجه واجدان شرایط تحصیل رقم اندکی را به‌خود اختصاص داده‌اند. او توضیح می‌دهد: «البته همین تعداد اندک با علاقه به تحصیل مشغول‌اند اما به‌دلیل وضع نامناسب و نبود مدارس راهنمایی و دبیرستان در نزدیکی روستاها، ریزش تحصیلی در هنگام تغییر مقطع بسیار اتفاق می‌افتد، به‌صورتی که در نهایت فقط حدود 30 تا 40 درصد دانش‌آموزان موفق می‌شوند تحصیلات متوسطه را به پایان برسانند.»
در این میان رئیس آموزش و پرورش استان آماری از ریزش تحصیلی نمی‌دهد، اما می‌گوید این میزان تفاوت معناداری با نسبت کشوری ندارد.
ابراهیم اعتصام توضیح می‌دهد: «اکنون در کشور 5 میلیون و 700 هزار دانش‌آموز در مقطع ابتدایی، 3میلیون و 200 هزار دانش‌آموز در مقطع راهنمایی و 2 میلیون و 300 هزار دانش‌آموز دبیرستانی تحصیل می‌کنند. این میزان در استان به‌ترتیب،
294 هزار، 123 هزار و 101 هزار دانش‌آموز است که در مقایسه با سال تحصیلی 89-88 افزایش داشته است.»
او ریزش تحصیلی را در پایه نخست مقاطع راهنمایی و دبیرستان، تنها معلول پراکندگی جمعیت و دسترسی نامناسب به مدارس نمی‌داند و می‌افزاید: «زیاد بودن فرزندان خانواده، مشکل تامین معیشت، بیکاری و همچنین وجود مشاغل کاذب در مناطق مرزی، از دیگر دلایل ترک تحصیل در استان است.»
رئیس آموزش و پرورش استان خاطرنشان می‌کند: «این مشکل در استان‌های هرمزگان، کرمان و خراسان جنوبی هم وجود دارد. طبیعتا کلاسی که در آن دانش‌آموزان 3 تا 5 پایه با یک معلم درس می‌خوانند، با کلاسی که به‌طور استاندارد و تنها در یک پایه تشکیل می‌شود، خروجی برابر نخواهد داشت. اما در هر صورت با اجرای طرح روستا مرکز و دایر شدن مدارس شبانه‌روزی، میزان ریزش تحصیلی در استان رو به کاهش و میزان گذر تحصیلی رو به رشد است.»
به گفته اعتصام اقداماتی مانند ساخت مدارس چند پایه و ضمیمه، استخدام معلم و اعزام به مناطق مرزی و عشایری، ساخت یا اجاره معلم‌سرا یا مجردسرا برای معلمان غیربومی، امکان ماندگاری معلمان را فراهم و دسترسی دانش‌آموزان را به همه مقاطع آسان‌تر کرده است.وی درباره فرهنگ‌سازی در خانواده‌ها برای تشویق به ادامه تحصیل فرزندان نیز می‌گوید: «با حمایت‌های اقتصادی که از استان شده و اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها، بسیاری از خانواده‌ها حقوق‌بگیر شده‌اند که این امر به‌خودی خود نگرانی خانواده را از تامین معیشت کم می‌کند و فرزندان این خانواده‌ها با خیال آسوده‌تر به تحصیل مشغول می‌شوند.»
به گفته رئیس آموزش و پرورش استان، توسعه مراکز آموزش عالی در استان هم زمینه ساز ادامه تحصیل شده است به‌صورتی که اکنون استان سیستان و بلوچستان با آمار 80 هزار دانشجو، بالاترین آمار دانشجو نسبت به جمعیت کشور را داراست.
وی تصریح می‌کند: «اصلا وجود کلاس‌هایی با 5 دانش‌آموز خود نشان از درخواست خانواده‌ها برای ادامه تحصیل فرزندانشان دارد.»