صنعت مدرن امروز با تولید گازها و ذرات آلوده معلق در هوا، فضایی برای نفس‌کشیدن باقی نمی‌گذارد و استشمام هوای پاک را که همواره مایه شادمانی زندگی بشر بوده، به آرزویی دست‌نیافتنی تبدیل می‌کند. آلودگی هوا همواره در شرایط بحرانی منجر به مرگ و میر انسان‌ها شده است.
محاسبات انجام شده نشان می‌دهد که با توجه به جمعیت تهران، در شرایط بحران آلودگی هوا، احتمال مرگ و میر سالانه 5هزار نفر وجود دارد.از سوی دیگر تعطیلی‌های اجرا شده علاوه بر مشکلاتی که برای مردم و برنامه‌ریزی‌های انجام شده آنها ایجاد می‌کند، از لحاظ تضعیف فرهنگ کار و تلاش و انعکاس این پیام به مردم که به جای حل اساسی هر مشکلی، باید به آسان‌ترین راه، یعنی متوقف‌کردن چرخ کار و فعالیت دست زد که این اقدام خود ضربه‌ای سنگین به اقتصاد در حال رشد کشور است. مشکل آلودگی هوای تهران وکلانشهرها عمدتا ناشی از حرکت وسایل نقلیه و کارخانجات صنعتی است که اینها از آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های انسان‌ها به شمار می‌روند. براساس قراین موجود، شمار زیادی از پرندگان با افزایش آلودگی هوا، تهران را ترک کرده‌اند و پرندگان مهاجر دیگر وارد تهران نمی‌شوند.
کارشناسان معتقدند که برای رفع مشکل آلودگی هوا و ترافیک پایتخت تنها روش‌های سلبی همچون اعمال محدودیت‌های ترافیکی به‌تنهایی نمی‌تواند راهگشای حل چنین معضلاتی باشد بلکه ابتدا باید با روش‌های ایجابی بستر لازم را برای تغییر الگوی استفاده از حمل‌ونقل عمومی فراهم کرد. بنابر تجربه، هر سال با سرد‌شدن و وارونگی هوا، نفس شهر تنگ‌تر می‌شود تا جایی که شهر و شهروندان چند روزی به تعطیلات اجباری می‌روند اما به محض اینکه بارش باران یا برف کمی نفس‌گرفته شهر را باز می‌کند، همه چیز به حالت قبل باز می‌گردد و انگار همه فراموش می‌کنند که آسمان باید آبی باشد .
امسال هم رکورد روزهایی که آلودگی هوا بیش از حد مجاز و در وضعیت هشدار و اضطرار بود، شکسته شد و تهرانی‌ها بیش از 50 روز هوایی را تنفس کردند که هر ذره‌‌اش مخل حیات بود و فرار از تهران ممد حیات. در این میان برای کاهش آلودگی هوا اقدامات زودبازده‌ای صورت می‌گرفت تا حداقل نفس‌ها کمی راحت‌تر بالا و پایین برود؛ از اقداماتی مانند پاشیدن آب برسر شهر و شهروندان گرفته که بسیاری از کارشناسان آن را یک طنز خواندند، تا زوج و فرد کردن تردد خودروها که ظاهرا بیش از سایر اقدامات اثر‌گذار بود. در هر صورت روزهای آلوده تهران و چند کلانشهر دیگر همچنان ادامه دارد. در این میان شهروندان انتظار دارند، حداقل اقدامات اساسی و زیربنایی را برای کاهش آلودگی هوا آغاز کنند و شاهد اختصاص اعتبارات ویژه برای توسعه حمل‌ونقل عمومی، خروج خودروهای فرسوده از شهر، ارتقای کیفیت سوخت مصرفی و خودروهای تولید داخل باشیم تا مجبور به اجرای طرح‌های سلبی نشویم.
برخی کارشناسان طرح زوج و فرد در تمام طول سال را با نظر مثبت می‌نگرند و معتقدند که این طرح می‌تواند سبب تغییر الگوی استفاده مردم از حمل‌ونقل عمومی شود و میزان استفاده از خودروی شخصی را کاهش دهد. کارشناسان مدیریت شهری اجرای این طرح را مستلزم فراهم شدن برخی امکانات و تسهیلات و همچنین کار کارشناسی دقیق و سنجیده می‌دانند تا مردم با مشکل مواجه نشوند و برخی دیگر از کارشناسان و مسئولان نیز معتقدند که روش‌های سلبی به‌تنهایی نمی‌تواند راهگشای چنین معضلاتی باشد و باید ابتدا با روش‌های ایجابی بستر لازم را برای تغییر الگوی استفاده از حمل‌ونقل عمومی فراهم کرد. در چنین شرایطی شهروندان از مسئولان انتظار دارند که مزایا و مشکلات به‌طور کامل بررسی و مشخص شود. اگر قرار است مردم یک روز درمیان خودروی شخصی‌شان را از خانه خارج کنند، در روزهایی که خودرویشان مجاز به تردد در شهر نیست، چه وسیله نقلیه مناسبی در اختیارشان قرار می‌گیرد و آیا شبکه حمل‌ونقل عمومی موجود جوابگوی نیازهای جدید هست؟
حمل‌ونقل ارزان و راحت موجب کاهش استفاده از خودروی شخصی می‌شود
اگر روش‌های سلبی به‌درستی، در جای خود و پس از فراهم ساختن زیر ساخت‌های لازم و به موازات روش‌های ایجابی اجرا شود می‌تواند مثمرثمر قرار گیرد اما به تنهایی این روش‌ها پاسخگو نیستند. اجرای طرح زوج و فرد هم در شرایط کنونی شاید بتواند بر سیستمی مانند تاکسیرانی که با ازدحام مسافر روبه‌رو نیست و وسیله نقلیه نیمه‌عمومی محسوب می‌شود، تأثیرات مثبت داشته باشد اما در مترو و اتوبوسرانی که با حجم انبوه مسافران روبه‌رو هستیم و همچنین اکنون که در پی اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها تعداد مسافران بیشترشده، اعمال محدودیت تردد خودروهای شخصی فشار غیرقابل تحملی را بر مترو و اتوبوسرانی وارد می‌کند و سبب کاهش سطح خدمات‌رسانی به شهروندان می‌شود.
تأثیرات اجرای طرح زوج و فرد به‌ویژه به‌صورت فراگیر، سرعت حرکت تاکسی‌ها در معابر شهری را تا 20درصد افزایش می‌دهد و در نتیجه میزان جابه‌جایی مسافران افزایش پیدا کرده و زمان سفر شهروندان به‌علت افزایش سرعت تاکسی‌ها کاهش می‌یابد. برای اینکه طرح‌های سلبی مانند زوج و فرد کردن تردد خودروها ثمربخش باشد و سبب تضییع حقوق شهروندان نشود، باید شرایطی را فراهم‌سازیم که ناوگان حمل‌ونقل عمومی یعنی مترو و اتوبوسرانی تکمیل شده و قادر به پاسخگویی نیاز تمام شهروندان باشند.
در چنین شرایطی اگر شهروندان بتوانند سفرهایی راحت، ایمن، سریع‌تر و ارزان‌تر را با مترو و اتوبوس داشته باشند، خود ترجیح خواهند داد که به جای خستگی رانندگی و هزینه‌های سوخت از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند و اجرای طرح‌های سلبی را هم اجحاف در حق خود نمی‌دانند. در این شرایط شاید بهتر باشد که مسئولان با شناسایی عوامل اصلی آلودگی هوا و اجرای راهکارهای اصلی مشکل ترافیک، آلودگی هوا و صدا را به‌صورت ریشه‌ای حل کنند.
به گفته بسیاری از کارشناسان، عوامل زیادی در آلودگی هوا دخیل هستند اما از مهم‌ترین آنها می‌توانیم به کیفیت پایین سوخت، کیفیت پایین خودروها و همچنین تردد خودروهای فرسوده در شهر اشاره کرد و برای رفع این معضل باید توسعه حمل‌ونقل عمومی با محوریت مترو در اولویت قرار گیرد و پس از آن نیز به ارتقای کیفیت خودروها و سوخت توجه شود. همچنین تمام خودروهای فرسوده از رده خارج شوند، صنایع آلاینده هوا از تهران و حریم اطراف شهر دور شوند و...شاید بد نباشد از خود بپرسیم در شرایطی که هنوز خودروهایی با تکنولوژی دهه 60 و 70 در شهر تهران تردد دارند، موتورسیکلت‌های موجود در سطح شهر از استاندارد و کیفیت لازم برخوردار نیستند، کیفیت سوخت مطلوب و استاندارد نیست، اعتبارات مصوب و قانونی حمل‌ونقل عمومی به‌طور کامل و به‌موقع پرداخت نمی‌شود، روند خروج خودروهای فرسوده بسیار کند است و... اعمال طرحی مانند زوج و فرد تا چه‌اندازه می‌تواند راهگشا باشد!راهکار دیگر کنترل آلودگی هوای تهران، اجرای کامل برنامه جامع کاهش آلودگی هواست. در این برنامه قرار شد طی یک دوره 10ساله میزان آلودگی هوا به حد استانداردهای ملی تقلیل یابد که متأسفانه بعد از 10سال به جایی رسیده که تهران رکورد بیشترین روزهای آلودگی را زده است.
براساس برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران چندین سازمان مختلف در برابر آن مسئولیت دارند که این مسئولیت این روزها بیشتر به پاسخگویی این سازمان‌ها تبدیل شده تا حل مشکل آلودگی....
* استادیار دانشگاه علوم انتظامی، عضو مرکز تحقیقات دانشگاه شهید بهشتی