حتی می‌توانید به عابران بگویید سیگار کشیدن ممنوع. اینجا جایی برای سیگاری‌ها نیست. اینجا بوستان بدون دخانیات است؛ بوستان قیطریه؛ جایی که شهرداری تلاش می‌کند آن را به فضایی سالم، برای تنفس و تفریح شهروندان تبدیل کند. مدیریت شهری که همواره دغدغه سلامت شهروندان را دارد، این‌بار گامی مؤثر برای کاهش آثار سوء سیگار در شهر ما برداشته و قانون منع استعمال دخانیات را برای 6 بوستان به‌عنوان «پارک بدون دخانیات» وضع کرده تا بوستان قیطریه به‌عنوان نخستین پارک بدون دخانیات شهر تهران، حال و هوای دیگری داشته باشد.
در سال 87 کمیسیون سلامت شهرداری تهران، گروهی از متخصصان را مامور آماده‌سازی مقدمات ارائه لایحه «شهر بدون دخانیات» و تقدیم آن به شورای اسلامی شهر تهران کرد. این قانون همزمان با هفته سلامت سال 89، در شورای شهر، تصویب و مسئولیت دبیرخانه این کمیته به‌عهده اداره کل سلامت شهرداری تهران گذاشته شد. همچنین در هفته سلامت سال گذشته، شهرداری تهران اعلام کرد که مصرف دخانیات در اماکن مربوط به شهرداری ممنوع است. به این ترتیب مقدماتی فراهم شد تا این نهاد مدیریت شهری از سوی وزارت بهداشت به‌عنوان فعال جامعه بدون دخانیات شناخته شود.
شهرداری تهران به‌عنوان نهاد پیشگام در حوزه مبارزه با دخانیات، از 2 سال قبل، اقدامات جدی‌تری را در این حوزه آغاز کرده است.
این اقدامات به‌دنبال انجام پژوهش‌های متعدد مانند طرح سنجش عدالت در سلامت صورت گرفته که برای تعیین میزان مصرف محصولات دخانی در تهران به تفکیک 22 منطقه شهرداری و با استفاده از یک پرسشنامه انجام شد.
رضا قهرمانی، معاون پیشگیری اداره کل سلامت تهران به راه‌اندازی کلینیک ترک سیگار در این 6بوستان اشاره می‌کند. او به همشهری می‌گوید: در بوستان‌های منتخبی که به‌عنوان بوستان بدون دخانیات شناخته شده‌اند، علایم هشداردهنده، تابلو، بنرهایی درباره ضررهای سیگار نصب شده و با راه‌اندازی کلینیک‌هایی، به افرادی که قصد دارند دخانیات را ترک کنند، آموزش‌های لازم را ارائه می‌دهیم. بخشی از آموزش‌های لازم به عوامل اجرایی این پارک‌ها داده شده تا بوستان‌های منتخب به‌عنوان نمونه بارز بوستان بدون دخانیات شناخته شوند.
گام اول
شهرداری تهران در نخستین گام، بوستان قیطریه را به‌عنوان پارک بدون دخانیات معرفی کرد. پس از اجرای این طرح در 5 بوستان دیگر، قرار است مقررات مربوط به مصرف مواد‌مخدر در دیگر بوستان‌های تهران نیز اعمال شود تا بتواند در نهایت به الگویی برای دیگر شهرهای کشور تبدیل شود. معاون پیشگیری اداره کل سلامت شهرداری تهران درباره برنامه‌هایی که در این بوستان اجرا می‌شود، می‌گوید: با آغاز این طرح، در کیوسک‌های داخل و اطراف بوستان قیطریه خرید و فروش دخانیات ممنوع شده است. همچنین جلیقه‌هایی که روی آنها جملاتی با مضامین استعمال نکردن دخانیات درج شده، طراحی و هنگام انجام ورزش‌های صبحگاهی به شهروندان اهدا می‌شود تا آنها علاوه بر آگاهی از عوارض دخانیات، به ورزش روزانه نیز تشویق شوند و مبلغانی برای رسالت مبارزه با استعمال دخانیات باشند.
عرفان محبوبی که در خیابان مجاور بوستان قیطریه در حال سیگار کشیدن است، می‌گوید: من برای مطالعه به کتابخانه بوستان می‌آیم. از روزی که تابلوهای ممنوعیت سیگار کشیدن در بوستان نصب شده، به احترام دیگران برای سیگار کشیدن از پارک خارج می‌شوم. جالب اینکه اگر کسی در داخل بوستان سیگار روشن کند، سالمندانی که برای پیاده‌روی یا هواخوری به بوستان می‌آیند با آنها برخورد می‌کنند.
نخستین موضوعی که در شرایط کنونی پارک قیطریه تهران، به ذهن متبادر می‌شود، مضرات دخانیات و پرهیز از استعمال آن است. با هماهنگی‌های انجام شده، در کیوسک‌های داخل یا اطراف این بوستان نمی‌توان سیگاری برای خرید پیدا کرد. همچنین، بنرها و پوسترهای نصب شده در این بوستان به‌صورت دوستانه و صمیمانه، اهمیت ترک مواد دخانی را یادآوری می‌کند. محمدعلی خراسانی، نگهبان ورودی این بوستان تأثیرگذاری بیشتر این طرح را، به ضمانت قانونی اجرای آن نسبت می‌دهد و می‌گوید: به عقیده من، شهرداری با اجرای این طرح، از توان نیروهای مردمی برای مبارزه با مصرف مواد‌مخدر، یاری گرفته است. این روزها در این بوستان، جوان‌ها نمی‌توانند قلیان بکشند. بزرگ‌تر‌هایی که در بوستان قدم می‌زنند، با لحنی صمیمانه و با نشان دادن بنرها، قانون جدید بوستان را به آنها یادآوری می‌کنند. اما اگر این ممنوعیت به قانونی با ضمانت اجرایی تبدیل شود بی‌تردید اثرگذاری آن بیش از پیش خواهد بود.
بی‌تردید فرهنگسازی و پایبند کردن شهروندان به حفظ حرمت دیگران اتفاقی است که به برنامه‌ریزی بلندمدت مدیران شهری و خواست متقابل شهروندان نیاز دارد. مهدی افکاری که با دوستانش در پارک قدم می‌زند، می‌گوید: پیرمردی را می‌شناسم که همیشه روی نیمکت می‌نشست و سیگار می‌کشید. اما در یک‌ماهی که از اجرای این طرح در بوستان قیطریه می‌گذرد، برای کشیدن سیگار از پارک خارج می‌شود. این موضوع شاید بتواند مقدمه‌ای برای ترک عادت او در این سن و سال باشد.
از دیگر برنامه‌های اجرایی پارک بدون دخانیات قیطریه می‌توان به برگزاری همایش‌های مرتبط با دخانیات در فرهنگسرای ملل بوستان قیطریه، سخنرانی و مشاوره درباره ترک دخانیات، اجرای مسابقه‌های مختلف فرهنگی با طرح سؤالات عوارض مصرف سیگار و انجام تست غربالگری اشاره کرد.
شهر بدون دخانیات، قانون است
قانون شهر بدون دخانیات، با تلاش و همکاری‌های بین‌بخشی و مشارکتی سازمان‌های مختلف و تشکل‌های مردمی، قصد دارد با فرهنگسازی، گامی هرچند کوچک به‌منظور ارتقای سلامت شهروندان بردارد. شهر بدون دخانیات عنوان طرحی است که قرار است به‌زودی در سطحی وسیع در منطقه‌های مختلف شهر تهران به اجرا دربیاید.
اولین مرحله از انجام این طرح، تعیین مناطقی به‌عنوان پایلوت برای پیاده کردن برنامه‌های پیش‌بینی شده است. معرفی بوستان‌های عاری از مصرف دخانیات نیز بخشی از این برنامه‌هاست.
بی‌گمان طرح شهر بدون دخانیات برای تأثیرگذاری و فراگیری بیشتر می‌تواند با اقداماتی جانبی همراه شود. دکتر آرش نیک‌خلق، مشاور طرح شهر بدون دخانیات و دبیر علمی انجمن زندگی بدون دخانیات، مراکز مختلف شهرداری را رسانه‌ای برای تبلیغات و فرهنگسازی معرفی می‌کند. او به همشهری می‌گوید: شناسایی مراکز ارجاع در منطقه، راه‌اندازی مراکز ترک اعتیاد و نصب تابلوها و بنرهای تبلیغاتی می‌تواند شروعی برای این حرکت بزرگ باشد. مساجد نیز رسانه‌هایی بسیار قوی هستند زیرا مخاطبان آنها مردمی با احساس و انگیزه‌اند. آموزش و پرورش، مراکز آموزش عالی و شرکت‌های اتوبوسرانی و تاکسیرانی هم می‌توانند رسانه‌هایی برای اطلاع رسانی باشند. تمامی این فعالیت‌ها باید به کاهش مصرف دخانیات و کنترل چالش‌ها منتهی شود.
بوستان‌هایی بدون دود و دم
آمارها نشان می‌دهد که مصرف دخانیات، دومین علت اصلی مرگ در جهان است و سالانه حدود 5 میلیون نفر در سراسر جهان به‌علت مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. اکنون بیش از 3/1میلیارد نفر از جمعیت جهان سیگاری هستند و هر روز 100هزار نفر سیگار کشیدن را شروع می‌کنند. آمار مصرف دخانیات در ایران نیز حاکی از آن است که سالانه 50هزار نفر به‌علت بیماری‌های وابسته به دخانیات جان خود را از دست می‌دهند و این روند رو‌به رشد، در آینده‌ای نه چندان دور ما را با چالش بزرگی مواجه می‌کند. به‌دلیل مرگ و میر سالانه 50 هزارنفر به‌علت بیماری‌های مربوط به دخانیات، مدیریت شهری در تلاش است تا با اجرایی کردن قانون شهر بدون دخانیات و با تلاش و همکاری‌های بین بخشی و مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد، گامی مؤثر برای ارتقای سلامت شهروندان بردارد.
به گفته محمد مهدی گلمکانی، مدیرکل سلامت شهرداری تهران، میانگین مصرف سیگار در پسران 7/0 درصد است، در حالی که متوسط مصرف قلیان حدود 2 درصد است. همچنین 25 درصد کودکان زیر 5 سال تهرانی به‌طور متوسط در معرض دود دخانیات هستند. این آمار به خوبی گویای ضرورت توجه به کنترل مصرف مواد دخانی است. مدیریت شهری با در نظر داشتن این هدف، این طرح را در بوستان‌های هنرمندان منطقه6، بوستان فدک منطقه 8، بوستان معلم منطقه 9، بوستان بعثت منطقه 16 و بوستان قائم در منطقه 18 نیز به اجرا درآورده است. رضوانی، سرپرست حوزه معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه 8 درباره اجرای این طرح در بوستان فدک می‌گوید: تلاش داریم با استفاده از ظرفیت‌های ایستگاه‌های تندرستی و مشارکت شهروندان، این طرح با موفقیت در این بوستان اجرا شود. معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه با برگزاری کلاس‌های آموزشی و آشنایی با مضرات استعمال دخانیات در تحقق این امر می‌کوشد.
بوستان بعثت در منطقه 16 یکی دیگر از بوستان‌های آغازگر اجرای این طرح است. ورودی‌ها و نقاط مختلف داخل پارک، با بنرهای مختلفی درباره ممنوع بودن استعمال دخانیات جلب توجه می‌کنند. بروشور‌هایی نیز درباره مضرات استعمال دخانیات، ممنوع بودن فروش سیگار در کیوسک‌های داخل و اطراف پارک به‌صورت روزانه پخش می‌شود. رئیس اداره سلامت منطقه 16 می‌گوید: در طرح بوستان بدون دخانیات، ممنوعیت مصرف دخانیات با هدف فرهنگسازی دنبال می‌شود.
بنابراین در یک پارک بدون دخانیات شهروندان به‌صورت غیرمستقیم ترغیب می‌شوند تا حداقل در فضای پارک، از کشیدن سیگار خودداری کنند. ابتدای اجرای طرح، بحث برخورد با افراد متخلف وجود ندارد. حتی همکاران نیروی انتظامی که در اجرای این طرح یاری‌رسان هستند، در حد ارشاد به این افراد تذکر خواهند داد. گودرزی می‌افزاید: در همین زمینه به‌منظور آموزش مدیران منطقه، کارگاهی آموزشی ویژه مدیران و کارکنان فضای سبز در سالن آمفی تئاتر منطقه برگزار شد و نگهبانان و کارگران فضای سبز این بوستان، اجازه مصرف دخانیات را ندارند. همچنین، نگهبانان از ورود افراد سیگار به دست، به داخل پارک جلوگیری می‌کنند و کسانی را که داخل پارک قصد استعمال دخانیات داشته باشند، به بیرون هدایت خواهند کرد.
برگزاری سمینارها و پایگاه‌هایی درباره مضرات استعمال دخانیات و راهکارهای ترک سیگار، راه‌اندازی خدمات مشاوره‌ای در خانه‌های سلامت با موضوع سیگار و دخانیات و کلاس‌هایی با موضوع ممنوعیت دخانیات ویژه کودکان 7 تا 11ساله از جمله اقدامات مدیریت شهری در حوزه اجتماعی و فرهنگی است که در مرکز فراموز پارک بعثت برقرار است.