آیا دور انداختن لوازم کهنه حتی اگر ارزش عاطفی نداشته باشد، برای شما مشکل است؟ سرسخت و یکدنده چه‌طور، هستید؟ از محول کردن کارهای خود به دیگران خودداری می‌کنید؟ آیا آن‌قدر خود را سرگرم کار کرده‌اید که فرصت پرداختن به تفریح و روابط دوستانه را ندارید؟
این سؤالات، بخشی از آزمون خود تشخیصی اختلال وسواس است؛ اختلالی که افراد زیادی در اطراف ما و چه‌بسا خودمان، با آن دست به گریبان هستیم. شاید باور نکنید که 44 درصد مردم ایران از مشکل وسواس رنج می‌برند؛ یعنی چیزی نزدیک به نیمی از جمعیت کشور! «هر چیز جدیدی که وارد خانه‌مان می‌شد باید می‌شستم و ضدعفونی می‌کردم.
اگر هم قابل شست‌وشو نبود، دور می‌ریختم، من حتی نان را هم آب می‌کشیدم و می‌خوردم!»
اینها گفته‌های فردی است که در گذشته به اختلال وسواس دچار بوده است. «فرحناز قربانپور» که حالا بهبود یافته و عضو هیأت مدیره انجمن وسواس ایران و نویسنده چند کتاب درباره وسواس است، به این اختلال، لقب شیطان می‌دهد، به این خاطر که بهترین دوران زندگی را از او گرفته است.
همان‌طور که دکتر علی اسلامی‌نسب، رئیس انجمن وسواس ایران، از این بیماری به عنوان یک فکر یا تصویر ذهنی سمج یاد می‌کند. او که سال‌هاست در یک مرکز روان‌درمانی فعالیت می‌کند، می‌گوید: هیچ آمار رسمی از تعداد وسواسی‌ها در کشور وجود ندارد و ما بر اساس مراجعاتی که داشته‌ایم به این نتیجه رسیدیم که در حال حاضر 44 درصد مردم ایران، دچار اختلال وسواس هستند.
تعریف وسواس
اما وسواس چیست؟ اسلامی‌نسب پاسخ می‌دهد: تفکری که به شکل خودکار آغاز می‌شود و هرچه فرد سعی می‌کند آن را از بین ببرد، نمی‌تواند. وسواس، تولید حال بد یا اضطراب می‌کند و بیمار برای خنثی کردن این اضطراب، از پاسخ‌های دفاعی ناکارآمد و مرضی مثل اجبار، اجتناب، افکار اطمینان‌بخش و انزجار استفاده می‌کند.
در بین مردم تنها بخش کوچکی از اعمال اجباری مثل شستشو و نظم به عنوان وسواس تلقی می‌شود و ریشه‌های اصلی آن، یعنی رفتارهای اجتنابی و انزجاری به‌کلی نادیده گرفته می‌شود.
این روان‌شناس بالینی، اختلال وسواس را به دو نوع تقسیم می‌کند: اختلال شخصیت وسواس اجبار (OCPD) و اختلال اضطرابی وسواس اجبار (OCD). مورد اول یکی از اختلالات یازده‌گانه شخصیت است که متأسفانه فرد در ظاهر اصلاً بیمار جلوه نمی‌کند.
مورد دوم بدترین و خطرناک‌ترین نوع وسواس است و در آن بیمار در اضطراب اعمال وسواسی وامانده است. در ایران 40 درصد مردم به اختلال شخصیتی و 14 درصد به اختلال اضطرابی مبتلا هستند.به گفته رئیس انجمن وسواس ایران، کمال‌گرایی، جزئی‌نگری، کنترل و انعطاف‌ناپذیری، چهار ویژگی شخصیت وسواسی است که دو ویژگی اول، در ابتدا مثبت به نظر می‌رسد، اما وقتی در کنار موقعیت‌های معمول زندگی قرار می‌گیرد، فرد را دچار مشکل می‌کند.
او معتقد است: از روی دستهای افراد نیز می‌توان وضعیت سلامتی آنها را سنجید. اگر فردی دستهای خشک و گرم داشته باشد، سالم است اما دستهای سرد و خیس از بیماری‌های روحی افراد حکایت می‌کند. در هر حال، بالا رفتن میزان اضطراب، ایجاد حساسیت‌های ویژه در بعد فکری و عملی، پنداره‌های غلط، کاسته شدن ارتباطات اجتماعی، تغییر تمایلات روزمره و زناشویی از مهم‌ترین علایم بیماری وسواس است.
علت وسواس
چه کسانی در معرض ابتلا به وسواس قرار دارند؟ اسلامی‌نسب در پاسخ به این سؤال می‌گوید: انسان‌های بسیار باهوش، خلاق و کمال‌گرا. وسواسی‌ها بیشتر از افراد معمولی فکر می‌کنند، دائم در حال تحلیل هستند و همیشه برای هر کاری دنبال دلیل می‌گردند.
دکتر اسلامی نسب می گوید :وسواس با مسائل جنسی هم بی ارتباط نیست ، معمولاً کسانی که مشکلات جنسی دارند معضل وسواس هم دارند.
او خانم‌ها را به این علت که بیشتر وقتشان در خانه می‌گذرد، برای ابتلا به وسواس مستعدتر می‌داند: «باید حضور خانم‌ها در جامعه بیشتر شود تا بتوانند اعتماد به نفس کافی به‌دست بیاورند.»
گروهی از روان‌پزشکان نیز به عامل دیگری در ایجاد اختلال وسواس اشاره می‌کنند. آنها دوگانگی آموزشی و تربیتی در محیط‌های درون و بیرون خانه را از عمده‌ترین دلایل ایجاد تناقض و تضاد در شخصیت افراد می‌دانند و معتقدند: افراد با قرار گرفتن در محیط‌های مختلف، دچار تردیدها و دودلی‌های منجر به وسواس می‌شوند.
به عنوان نمونه، با مقایسه تمیزی خانه خود و یک مسافرخانه سرراهی، نسبت به تمیزی خانه‌شان، وسواس بیمارگونه نشان می‌دهند.از سوی دیگر، گروهی از محققان بر این باورند که در 40 درصد موارد، وسواس از والدین به فرزندان می‌رسد و 50 درصد عامل ابتلای افراد به این اختلال، شیوه تربیت در دوران کودکی است.
دکتر «مهدی صابری» روان‌پزشک می‌گوید: سازش نداشتن والدین با کودکان در زمینه خوب یا بد بودن مسایل، مراقبت از خود، نحوه دستشویی رفتن و موارد مشابه دیگر، هریک می‌تواند در زمینه فکری فرزندان در آینده دور یا نزدیک تأثیرگذار باشد.
سن 2 تا 3 سالگی، بهترین زمان دریافت ویروس روانی در انسان‌هاست. پدران و مادران سختگیر با ایرادهای بی‌مورد خود می‌توانند فرزندانشان را درگیر افکار وسواس‌گونه کنند.
رئیس انجمن وسواس ایران نیز نسبت به ابتلای فرزندان بیماران وسواسی به این عارضه هشدار می‌دهد و می‌گوید: وسواس هم می‌تواند ارثی باشد، هم یادگیری و محیط در آن اثرگذار است، در نتیجه فرزندان یک فرد وسواسی به‌راحتی می‌توانند مانند پدر یا مادر خود یک شخصیت اضطرابی پیدا کنند.
به همین خاطر، اسلامی‌نسب، برای همکاری این انجمن با یونیسف در زمینه وسواس کودکان، اعلام آمادگی می‌کند؛ موجوداتی که تنها گناهشان، زندگی در کنار یک شخصیت وسواسی است.این همان مشکلی است که فرحناز قربانپور هم دارد. او حالا بعد از درمان خودش، برای مداوای وسواس دو فرزندش تلاش می‌کند.
درمان
تصور رایج در جامعه، وسواس را یک بیماری درمان‌ناپذیر می‌داند و بسیاری روان‌پزشکان نیز درمان دارویی را به عنوان آخرین راه مداوا پیشنهاد می‌کنند.
اما رئیس انجمن وسواس ایران معتقد است: داروهایی که در 40 سال اخیر برای درمان وسواس استفاده می‌شوند، تنها اثر کوتاه‌مدت دارند که تا اندازه‌ای از اضطراب بیمار می‌کاهند و پس از قطع آن، دوباره اعمال وسواسی برمی‌گردد. با قاطعیت می‌توان گفت که تاکنون هیچ بیمار مبتلا به وسواس با دارو بهبودی کامل پیدا نکرده است.
خانم زنجانی، یکی از کسانی که در گذشته از دارو برای درمان وسواس خود استفاده کرده است، همین نظر را دارد: «دکتر به من داروهایی می‌داد که تنها انرژی و توان شستن را از من می‌گرفت، اما فکر و تمایل به انجام این کار همچنان در ذهنم پابرجا بود. این داروهای خواب‌آور باعث می‌شد که من خودم اعمال وسواس‌گونه مثل شست‌وشو را انجام ندهم، اما آن را به افراد دیگری در اطرافم واگذار کنم.»
اسلامی‌نسب با بیان این‌که درمان علمی وسواس در همه دنیا، روان‌درمانی است می‌گوید: در این روش از «مواجهه» استفاده می‌شود. این نوع درمان، مانع از آن می‌شود که بیمار از واقعیت‌ها و مشکلات فرار کند و در واقع او را وادار می‌کند که با «خود» روبه‌رو شود. این کار اضطراب فرد مبتلا را از بین می‌برد و فکر مزاحم را ضعیف می‌کند.
در مرحله بعد درمان که در حال حاضر تنها در ایران انجام می‌گیرد، از روش «مرگ آگاهی» استفاده می‌شود که در آن فرد با تکرار مواجهه و خودآگاهی از شر اعمال وسواسی خلاص می‌شود و در واقع ترس او که یکی از علت‌های اصلی بیماری‌اش است، از طریق مواجهه با یک ترس بزرگ‌تر به نام مرگ، از بین می‌رود.
این روان‌درمانگر به نگاه الهی در درمان وسواس اعتقاد دارد: بیمار باید اراده و ایمان داشته باشد تا بتواند دوباره به زندگی عادی برگردد. به‌زعم او، فرد مبتلا به وسواس درمان نمی‌شود، بلکه شفا می‌یابد، چون درمان تنها کار خداست و بقیه، ابزار و وسیله‌اند.
رئیس انجمن وسواس ایران با استناد به مشاهدات خود، وسواس را یکی از علت‌های اساسی بزهکاری در جامعه می‌داند و از توجه نکردن مسئولان به آن انتقاد می‌کند. به عقیده او، در ایران به مسایلی چون اعتیاد، ایدز و... خیلی بیشتر از وسواس که ریشه بسیاری از این معضلات است، توجه می‌شود.
اسلامی‌نسب می‌گوید: هم‌اکنون در ایران هیچ متولی دولتی برای درمان اختلال وسواس در کشور وجود ندارد، به همین دلیل انجمن وسواس ایران مرداد ماه امسال با هدف اطلاع‌رسانی درباره وسواس و درمان بدون داروی آن رسماً فعالیت خود را آغاز کرده است.
به دست‌هایتان نگاه کنید: سرد است یا گرم؟ محیط خانواده‌تان چه‌طور؟ دستهای سرد از محیط‌های خانوادگی سرد و بی‌احساس حکایت می‌کنند. پس با گرم کردن محیط خانه‌تان از رشد بیماری وسواس جلوگیری کنید.