برای بچه‌مدرسه‌ای‌ها و دانشجوها تمام شدن امتحانات حتی اگر نیمه خرداد باشد یا نیمه تیر، شروع تابستان است. برای زنان و مردان خانه‌دار یا شاغل اما فرقی نمی‌کند؛ هر روز صبح باید ساعتی مشخص بیدار شوند و به کار‌های روزانه بپردازند. با این اوصاف اوقات فراغت در تابستان معنای دیگری می‌یابد. روزهای بلند برای همه ساعاتی را فراهم می‌آورد که یا استراحت کنند یا تفریح یا کار. نحوه گذران اوقات فراغت بستگی زیادی به امکانات موجود و نگرش ما به زندگی دارد.
برخی آدم‌ها ترجیح می‌دهند که دیگران به جایشان فکر کنند و سرگرمی‌ای به آنها پیشنهاد بدهند. گسترش شهرنشینی و افزایش ارائه خدمات شهری از سوی سازمان‌ها و نهادهایی مانند شهرداری‌ها و تنوع تفریحات، موجب شکل‌گیری صورت‌های جدیدی از اوقات فراغت شده است. اما چند درصد از مردم می‌توانند از امکانات و برنامه‌های سازمان‌های متولی استفاده کنند؛ میزان آگاهی آنها از این برنامه‌ها چقدر است؟ در طول سال‌های گذشته، برنامهریزی و توسعه مکان‌های فراغتی در شهر تهران از سطح مناسب و استانداردی برخوردار نبوده، به‌گونه‌ای که یکی از دغدغه‌های مدیران و برنامه‌ریزان شهری در این کلانشهر، بهره‌مندی هر چه مناسب‌تر و بیشتر شهروندان از برنامه‌های فراغتی شهرداری تهران است. این نوشتار خلاصه‌ای از مقاله دکتر سید موسی پور موسوی است که به بررسی عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصـادی مؤثر بر بهـره‌مندی شهروندان تهرانی از برنامه‌های فراغتی شهرداری تهران می‌پردازد. این مقاله به سفارش اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران تهیه شده است.
در کلانشهری مانند تهران چند عامل باعث می‌شود که اوقات فراغت از اهمیت برخوردار شود به‌گونه‌ای که مدیریت شهری برای آن برنامهریزی کند؛ اول اینکه سهم درآمد خانوارهای شهری نسبت به سایر نقاط کشور رقم بالایی است و موضوع داشتن اوقات فراغت و گذران آن به یکی از ضرورت‌های زندگی شهروندان تبدیل شده است.همچنین در جامعه در حال‌گذار تهران که مدرنیته در حال تصرف عرصه‌های سنتی جامعه است، انسجام‌بخشی و جامعه‌پذیری شهروندان به‌عنوان کارکردهای اوقات فراغت مورد توجه برنامه‌ریزان شهری قرارگرفته است. دیگر اینکه با تحولات عصر جدید و کاهش ساعات کار، وقت آزاد بیشتری برای افراد در گذران اوقات فراغت پیش آمده است. از سوی دیگر در جامعه فعلی ما، گسستن نسبی و تدریجی از مراکز سنتی گذران اوقات فراغت مانند مسجد، امامزاده، قهوه‌خانه و فراهم شدن زمان‌های بیشتر اوقات فراغت و نبود تأسیسات و مراکز کافی برای گذران اوقات فراغت، فرد را در وضعیتی قرار می‌دهد که می‌توان آن را «از جاکندگی» نامید. اگر این اوقات فراغت به‌صورت مطلوب پر نشود یا با بی‌برنامگی روبه‌رو شود، زمینه مناسبی برای انواع بزهکاری‌ها و سرگرمی‌های غیرسالم و بدآموز می‌شود.
در این تحقیق از روش پیمایشی و اسنادی استفاده شده است.این جامعه آماری شامل همه افراد 15 سال به بالا است که در مناطق 22گانه تهران زندگی می‌کنند و حجم نمونه آن جمعا 1200 نفرمی‌شود.
در این پژوهش 5/49درصد پاسخگویان را زن و 5/50 درصد را نیز مرد تشکیل داده‌اند. به لحاظ سنی میانگین سنی پاسخگویان 40سال و به لحاظ وضعیت تأهل 3/62درصد از پاسخگویان متأهل و 5/30درصد مجرد بوده‌اند.
9/94درصد از پاسخگویان هیچگونه فعالیتی در شورایاری‌ها نداشته‌اند. در همین زمینه میزان فعالیت پاسخگویان در انجمن اولیاء و مربیان مورد پرسش قرار گرفت که 90 درصد از آنان هیچگونه فعالیتی در این نهاد مدنی نداشته‌اند. برخلاف فعالیت در نهادهای مدنی، سطح فعالیت در مورد گروه‌های دوستی در سطح زیاد یعنی 4/39درصد است. همچنین 7/33درصد از آنان در سطح متوسط در این گروه‌ها فعالیت دارند. همچنین، میزان فعالیت پاسخگویان در گروه‌های همسایگی 5/32درصد در سطح متوسط و 6/26درصد در سطح کم بوده است که اگرچه نسبت به میزان فعالیت آنان در گروه‌های دوستی کمتر است، اما در مجموع نسبت به گروه‌های مدنی در سطح بالایی قرار دارد.
بیشتر پاسخگویان (4/55درصد) دارای صمیمیت زیاد با افراد خانواده خود هستند. در ارتباط با همسایگان این میزان با 3/39درصد در سطح متوسط و در مورد دوستان با 9/37درصد در سطح متوسط قرار دارد. براساس نتایج این تحقیق میزان آگاهی پاسخگویان از برنامه‌ها و مکان‌های فراغتی شهرداری بسیار پایین است. این موضوع برای فرهنگسراها به این صورت است که 5/50درصد اصلا اطلاعی از وجود چنین مکانی ندارند، 6/19درصد اطلاع کم، 2/18درصد متوسط و تنها 7/11درصد اطلاع زیاد دارند. درخصوص سالن‌های ورزشی شهرداری 9/56 درصد کاملا اظهار بی‌اطلاعی کرده، 4/16درصد اطلاع کم، 6/15درصد در حد متوسط و 1/11درصد در سطح زیاد اطلاع دارند.
این موضوع در رابطه با سرای‌محله وضعیت به‌مراتب بدتری دارد؛ به این صورت که 89 درصد اصلا از وجود چنین مکانی اطلاع ندارند، 9/2درصد اطلاع کم، 7/4رصد اطلاع متوسط و 8/2درصد نیز در سطح زیاد اطلاع دارند. بر خلاف 3 مکان مزبور، این موضوع درخصوص مراکز خرید شهرداری، به‌ویژه فروشگاه شهروند وضعیت متفاوتی دارد. 6/33درصد در سطح متوسط، 8/24درصد در سطح زیاد، 5/28درصد در سطح کم اطلاع دارند و تنها 9/12درصد از آنان اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. نتایج مصاحبه‌های صورت گرفته با مسئولین و کارشناسان شهرداری نیز حکایت از این دارد که عدم‌آگاهی و اطمینان مردم نسبت به برنامه‌های اوقات فراغت شهرداری یکی دیگر از مشکلات موجود در این زمینه است.
عوامل اقتصادی به‌عنوان سومین متغیر مستقل تحقیق است. 6/41درصد از پاسخگویان 100 تا 500 هزار تومان، 6/31درصد بین 500 تا یک میلیون تومان، 4/4درصد بین یک میلیون تا یک میلیون و پانصد هزار تومان و 2/1درصد بیش از یک میلیون و 500هزار تومان درآمد دارند. البته 2/21درصد از آنها میزان درآمد خود را بیان نکرده‌اند. با توجه به خط فقر نسبی درآمدی یعنی 900 هزار تومان (بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، 1388) می‌توان اینگونه تفسیر کرد که 2/73درصد پاسخگویان زیر خط فقر قرار دارند.
به غیر از مراکز خرید شهرداری و فضاهای سبز، بیشتر پاسخگویان از سایر برنامه‌ها و مکان‌های فراغتی شهرداری استفاده نمی‌کنند. در این زمینه 7/90درصد از آنان از کلاس‌های علمی و هنری شهرداری، 3/95درصد از تورهای تهران گردی، 1/95درصد از مسابقات فرهنگی- اجتماعی، 6/94درصد از مراسم‌های مختلف، 7/94درصد از نگارخانه‌ها و گالری‌ها، 5/93درصد از سرای محله، 4/92درصد از خانه‌های فرهنگ و مشق، 4/92درصد از خانه‌های اسباب بازی اصلا استفاده نمی‌کنند. علاوه بر مراکز خرید و فضاهای سبز که میزان استفاده پاسخگویان از این مکان‌ها در حد بالایی قرار دارد، میزان استفاده آنان از سالن‌های ورزشی و فرهنگسراها نیز نسبتا در وضعیت مناسب‌تری قرار دارد. به‌طور مثال، 9/13 درصد از پاسخگویان از سالن‌های ورزشی و 8/12درصد از فرهنگسراها استفاده می‌کنند.
مشکلات اوقات فراغت در تهران
در مصاحبه‌ای که با مسئولین و کارشناسان شهرداری صورت گرفته است، مشکلات و موانع زیر در رابطه با میزان بهره‌مندی شهروندان از برنامه‌ها و مکان‌های فراغتی شهرداری مطرح شده است:
1- از آنجا که شهرداری بیشتر برنامه‌های مربوط به اوقات فراغت خود را در طول روز ارائه می‌کند، بنابراین عمدتا خانم‌های خانه‌دار، بازنشسته‌ها و دانش‌آموزان در این برنامه‌ها شرکت می‌کنند و سایر شهروندان از برنامه‌های مزبور استفاده و بهره‌مندی لازم را نخواهند داشت.
2- یکی از مشکلات اساسی شهرداری در زمینه اوقات فراغت، استفاده از مکان‌هایی چون مدرسه، مسجد و زمین‌های ورزشی متعلق به سازمان‌هایی چون تربیت بدنی است، چرا که شهرداری برای استفاده از مکان‌های مزبور باید در مسیر بوروکراسی اداری قراربگیرد و هماهنگی‌های لازم را انجام دهد و این موضوع موجب صرف وقت فراوان و در نتیجه عدم‌استفاده مناسب از زمان و مکان در اختیار خواهد شد. در واقع در شهر، مدرسه، مسجد، سینما و سایر مکان‌های فراغتی وجود دارد اما هر کدام از اینها متعلق به یک سازمان است، بنابراین شهرداری نیز باید بتواند از این ظرفیت‌ها برای نیاز‌های شهروندان استفاده کند.
3- یکی از مشکلات موجود در ارتباط با بحث اوقات فراغت شهروندان، توزیع نامناسب امکانات مربوط به اوقات فراغت در مناطق و محلات مختلف مناطق 22گانه شهرداری تهران است. در این زمینه برخی مناطق و محلات بیش از حد استاندارد و ظرفیت، دارای امکانات فراغتی هستند اما برخی مناطق و محلات دچار کمبودهای اساسی هستند؛ به‌عنوان مثال در شرق تهران هنوز یک سالن سینما یا تئاتر مناسب وجود ندارد که شهروندان بتوانند از آن برای گذران اوقات فراغت خود استفاده کنند، این در حالی است که بیشتر سالن‌های سینما و تئاتر در منطقه مرکزی تهران استقرار یافته‌اند.4- با توجه به افزایش نیازها و تقاضاهای گسترده از سوی گروه‌های مختلف اجتماعی(به‌ویژه نوجوانان، جوانان و زنان) در سال‌های اخیر، طبیعی است که پاسخگویی به همه این نیازها برای مدیریت شهری تا حدود زیادی دشوار خواهد بود.