آن‌روز زمین به‌شدت 5/6 ریشتر چنان لرزید که بیش از 30هزار انسان در آن 12ثانیه‌ای که دستگاه‌های لرزه‌نگار تندتر از همیشه حرکت کردند، زیر آوارهای سنگین خانه‌هایی از جنس خشت جان باختند.
دیرتر- خیلی آن‌سوتر از بم- در نیمه‌شب 31 خردادماه 69 بالای نقشه ایران تکانه‌های زمین، زلزله‌ای 7/4 ریشتری را ثبت کرد که 100هزار خانه را به ویرانی کشاند و در آن چندثانیه 2100کیلومتر مربع شامل 27 شهر و 1871 روستا از زلزله آسیب دیده و برخی به تلی از آوار تبدیل شدند.
آن‌روز نیز هیچ‌کس از وقوع تکانه‌های مصیبت‌بار زمین همانند آنچه در صبحگاه 5 دی در بم به وقوع پیوسته بود خبر نداشت. نوامبر 1999، شمال‌غرب ترکیه نیز تلفات شدید ناشی از لرزش 7/2 ریشتری زمین را با 400کشته تجربه کرد.
چند کشور آسیای جنوب شرقی نیز در 26دسامبر 2004 با چنان پدیده‌ای مواجه شدند که جهان را به تکاپو واداشت؛ زلزله‌ای به بزرگی 8/9 ریشتر اقیانوس هند را چنان تکان داد که صدها هزار نفر از مردمان کشورهای آسیایی در سونامی بزرگ جان باختند.
ژاپن آخرین نمونه است؛ جایی که همین چند وقت پیش در ظهر 11 مارس 2011 زمین‌لرزه‌ای در عمق آب‌های اقیانوس آرام امواج 15متری سونامی را بر سر ژاپن فرود آورد تا دولت ژاپن نام رسمی «زمین‌لرزه بزرگ شرق کشور» را بر آن بگذارد.
چگونه می‌توان بازماندگان ناشی از این مصیبت‌ها را در ساعات اولیه از مرگ حتمی نجات داد؟ وظیفه دولت‌ها در قبال نجات جان شهروندان و تأمین مایحتاج بازماندگان چیست؟ آیا مدیریت بحران در چنین حوادث فاجعه‌باری یک شعار است؟ نگاه به تجربیات ژاپن و برخی کشورهای دیگر نشان می‌دهد که چگونه می‌توان بر موج بحران نشست و شهروندان را از مرگ حتمی ناشی از بلایای طبیعی رهانید. در این پرونده به مدیریت بحران در زلزله احتمالی تهران که گفته می‌شود وقوع آن حتمی است پرداخته شده است.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از زلزله حتمی پایتخت می‌گوید: مردم،کلید عبوراز بحران زلزله
سازمان ملل در گزارش‌های 2دهه اخیر خود همواره اعلام کرده است که میزان تلفات جمعیتی در کشورهای در حال توسعه در مواجهه با حوادث طبیعی دو برابر بیشتر از میزان تلفات در کشورهای توسعه‌یافته است و این درحالی است که کشورهای توسعه‌یافته دوبرابر بیشتر از کشورهای توسعه‌نیافته در معرض پدیده‌های طبیعی همچون سیل، زلزله و توفان‌های مرگبار قرار دارند. مهم‌ترین دلیل کاهش تلفات در کشورهای توسعه‌یافته هنگام وقوع بلایا و سوانح طبیعی چیست؟ مسئولان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران ایران معتقدند که عامل اصلی کاهش تلفات در آن کشورها فراهم شدن زیرساخت‌ها و تجهیزات لازم برای مقابله با این حوادث و همچنین آموزشی است که کشورهای توسعه‌یافته در زمینه مواجهه با بلایای طبیعی به شهروندان خود ارائه کرده‌اند.
مدیریت بحران در مواجهه با بلایای طبیعی به‌ویژه هنگام وقوع زمین‌لرزه‌های شدید یا سونامی‌های مهیب همواره برگ برنده دولت‌ها و شهروندان آموزش‌دیده در کاستن از میزان تلفات ناشی از چنین حوادثی است که می‌توان از کشور ژاپن به‌عنوان یکی از موفق‌ترین کشورهای مدیریت بحران بلایای طبیعی نام برد.
جایی برای مدیریت بحران
سازمان پیشگیری و مدیریت بحران در ایران در اردیبهشت‌ماه سال 87 تشکیل شد که زمینه تشکیل آن به تکانه‌های شدید لایه‌های زمین در رودبار و همچنین زمین‌لرزه بامداد 5 دی‌ماه 82 بم بازمی‌گردد که منجر به جان‌باختن هزاران نفر از شهروندان کشورمان شد. همان روزها بود که پایتخت نیز به‌عنوان یکی از شهرهای در معرض خطر آسیب شدید زلزله باردیگر مطرح و ستاد مدیریت بحران تهران نیز تشکیل شد تا مدیریت بحران در کلانشهر پرخطر تهران را عهده‌دار شود.
سازمان مدیریت بحران شهر تهران اکنون در شمال‌غرب پایتخت قرار دارد؛ جایی که اکنون طبق یک عادت معمول کارتابل ویژه ریاست هر صبح برای امضا روی میز کار عزیزالله رجبزاده قرار می‌گیرد. رجبزاده، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ، چند روز پس از سالگرد زلزله 7/4 ریشتری رودبار که نیمه شب آخرین روز خردادماه 1369 بیش از 100هزار خانه را در 27 شهر و 1871 روستا ویران کرد و هزاران شهروند ایرانی را به کام مرگ کشاند، به سؤالات همشهری درخصوص وضعیت مقابله با خطرات ناشی از بلایای طبیعی در تهران که به گفته کارشناسان، وقوع یک زلزله بزرگ در آن حتمی است، پاسخ داد. نیمه شب 31 خرداد 69 هیچ‌کس خبر نداشت که قرار است تکانه‌های شدید زمین یکی از مصیبت‌بارترین بلایای طبیعی کشور را رقم بزند و در همین بی‌خبری بود که هزاران نفر کشته و صدها هزار خانه ویران شد. وضعیت تهران با گذشت 21 سال از آن تاریخ در مواجهه با زلزله‌ای که کارشناسان تخمین می‌زنند وقوع آن حتمی است، چگونه است؟
تعارف با زلزله
عزیزالله رجبزاده می‌گوید: فعالیت‌های خوب نادیده گرفته نمی‌شود ولی باید پاسخگوی کاستی‌ها نیز بود. هنوز در موضوع زلزله و حوادث غیرمترقبه و مواردی که قبل یا بعد از وقوع این حوادث باید به آنها پرداخته شود، به‌صورت جدی وارد نشده‌ایم و با تعارف با آن برخورد می‌شود. در برخی موارد نیز یا اطلاعات لازم وجود ندارد و یا در مواردی مردم نیز زلزله تهران را جدی نمی‌گیرند و با این توجیه که حالا که زلزله نیامده، از کنار این احتمال عبور می‌کنند. به همین دلیل است که موضوع جدی احتمال وقوع زلزله تهران تقریبا به فراموشی سپرده شده در حالی‌که باید دانست وضعیت مردم، مسئولان و سازمان‌های مختلف پیش از وقوع زلزله یا هنگام وقوع آن و پس از آن چگونه است؟
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران به وقوع آخرین بلای طبیعی در ژاپن اشاره می‌کند و در توضیح آنچه پیش‌تر به آن اشاره کرد، ادامه می‌دهد: حتی ژاپن نیز به‌عنوان یکی از حادثه‌خیزترین کشورها در حوادث طبیعی زمانی که سونامی به آن شدت به کشورش وارد شد، غافلگیر و برای مدتی دچار مشکلات مدیریتی در کنترل بحران ناشی از آن شد و شما ملاحظه می‌کنید که مردم نخست‌وزیر را به این خاطر که می‌توانست پیش‌بینی‌های لازم را داشته باشد و چنین بحران شدیدی را مدیریت کند، مورد مواخذه قرار می‌دهند که چرا چنین نکرده است. رجبزاده البته معتقد است که ژاپنی‌ها در موضوع مدیریت بحران سونامی به‌دلیل فعالیت کمی که داشتند، کم آوردند و وقتی با چنین بحرانی مواجه شدند، با مشکلات زیادی در بحث امداد و نجات، اسکان اضطراری، تغذیه حادثه‌دیدگان و تأمین انرژی برخورد کردند و تا سال‌های آینده نیز مشکلات ناشی از این بلای طبیعی برای آنها وجود خواهد داشت. «از ژاپن که خارج شویم خودمان برای مواجهه با آنچه بحران احتمالی وقوع زلزله در تهران خوانده می‌شود، چه کرده‌ایم؟»؛ این سؤالی است که عزیزالله رجبزاده باید به آن پاسخ بدهد. او می‌گوید: واقعا اینکه تا چه اندازه در مدیریت بحران در ایران و البته در تهران فعالیت شده و توانسته‌ایم آمادگی‌های لازم را کسب کنیم، قابل تامل است. فکر می‌کنم که مسئولان مرتبط با موضوع مدیریت بحران نباید در حیاط خلوت پنهان شوند و بگویند که کارها انجام شده است. باید دانست که چه کارهایی در کدام بخش‌ها انجام شده و اگر هم انجام نشده است، دلیل آن چیست.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران درباره وضعیت کنونی پایتخت درزمینه آمادگی برای مقابله با بحران‌های طبیعی از جمله زلزله‌ای که کارشناسان از وقوع حتمی آن خبر می‌دهند معتقد است که با توجه به وضعیت شهر تهران از نظر وسعت و میزان بالای جمعیت و درحالی که البته بافت‌های فشرده و جمعیت زیاد موجود در این بافت‌ها نیز به این شهر پیوست شده، امکانات موجود حتی برای شرایط عادی نیز مهیا نیست چه برسد به اینکه با امکانات موجود در شرایط بحران بتوان به حل مشکلات ناشی از بحران‌های طبیعی پرداخت. رجبزاده به یکی از نظرسنجی‌های انجام شده در سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران از شهروندان تهرانی اشاره می‌کند که به گفته او 40درصد از ساکنان پایتخت گفته‌اند هیچ اهمیتی به موضوع وقوع زلزله در شهر نمی‌دهند و می‌گوید این وضعیتی است که به هر حال در میان 40درصد از شهروندان وجود دارد و باید فکری به حال آن کرد.
به گفته رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، وقوع زلزله در پایتخت حتمی است ولی زمان دقیق آن مشخص نیست. رجبزاده می‌گوید: تمام تهران روی گسل قرار دارد و مسئولان باید با توجه به این شرایط پیش از وقوع این حادثه به اقدامات پیشگیرانه از تلفات ناشی از زلزله تهران پرداخته و از آمادگی مواجهه با این بحران برخوردار باشند که اگر امکانات این موارد فراهم نباشد، شکی نیست که تلفات و خسارات سنگینی برجای خواهد ماند.
او از لزوم آماده ساختن مردم سخن می‌گوید و دوباره به ماجرای ژاپن اشاره می‌کند و می‌افزاید: به موجب آنچه مسئولان ژاپنی گفته‌اند 77درصد از نجات‌یافتگان توسط خود مردم از مرگ حتمی نجات پیدا کرده‌اند و تنها 23 درصد دیگر توسط سازمان‌های مسئول امدادی نجات پیدا کردند. اگر مردم بدانند که هنگام وقوع پدیده‌هایی مثل زلزله یا سیل باید چه اقداماتی انجام بدهند و برای مواجهه با چنین حوادثی آمادگی داشته باشند، اقدام مؤثری در حفظ جان خود انجام داده‌اند و در حقیقت تمام تلاش ما در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران، انتقال همین موضوع به شهروندان است که هنگام وقوع زمین لرزه باید چه اقدامی انجام بدهند و در شرایط مختلف چه موضوعاتی را باید رعایت کنند. همه این موارد نیاز به آموزش دارد.
گفته می‌شود علاوه بر ویرانی ساختمان‌ها هنگام وقوع زلزله، انفجارهای ناشی از ترکیدن لوله‌های گاز خسارات جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد. رجبزاده در این خصوص می‌گوید: در حال حاضر اطلاعات کاملی از توانمندی‌های همه سازمان‌ها داریم و حتی از موانعی که در فعالیت‌های آنها وجود دارد، خبر داریم. شرکت گاز نیز یکی از همین سازمان‌هاست که البته سرمایه‌گذاری زیادی در موضوع بحران داشته و اقداماتی از قبیل نصب قطع‌کننده‌های اتوماتیک گاز در صورت وقوع زلزله داشته است.
4 ماه محرومیت از آب برای تهران
اینکه « درصورت وقوع زلزله شدید احتمالی در تهران شهروندان تهرانی 4 ماه از داشتن آب محروم خواهند شد؟»، سؤال دیگری از رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران است. او می‌گوید: ایجاد رینگ لوله‌های اصلی آب به دور شهر تهران 340 میلیارد تومان تخمین زده شده و درصورت وقوع زلزله، آب تهران 4 ماه قطع می‌شود؛ چون رینگ شاه لوله اصلی تأمین آب در تهران نیست.
وجود 3 هزار هکتار بافت فرسوده شناسایی شده در تهران و مشوق‌های شهرداری تهران برای مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده که درصورت وقوع زلزله به گفته او بیشترین میزان تلفات را خواهد داشت نیز از دیگر موضوعاتی است که رجبزاده به آن اشاره می‌کند. به موجب مطالعات انجام شده در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، تخمین زده می‌شود که 60 درصد شهروندان تهرانی در همان 2 ساعت اول زیر آوارها خواهند بود و 40 درصد از این زیرآوارماندگان نیز 72 ساعت زمان دارند تا از زیر آوارها نجات پیدا کنند. رجبزاده همچنین به توزیع نقشه‌های مربوط به تخلیه امن اضطراری در محله‌های شهر تهران و در خانه‌ها اشاره می‌کند که اکنون در چند محله شهر به‌صورت آزمایشی انجام شده است. او می‌گوید: بوستان‌های واقع در محله‌ها علاوه بر ظرفیت 100 هزار نفری اسکان اضطراری شهروندان حادثه‌دیده در پارک چیتگر و سالن‌های چندمنظوره ورزشی سطح شهر به‌منظور اسکان امن اضطراری برای شهروندان بازمانده از زلزله شدید احتمالی تهران در نظر گرفته شده تا آنها از محل زندگی خود که به آن عادت کرده بودند، دور نشوند.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران می‌گوید: اولویت برای 72 ساعت نخست تنها نجات جان شهروندان است. زمان طلایی نجات جان شهروندان در همان ساعات نخست در دست خود شهروندان است تا به یکدیگر کمک کنند. دستگاه‌های لرزه‌نگار، کوچک‌ترین تکانه‌های زمین را ثبت می‌کنند. رجبزاده می‌گوید: زلزله شدید در پایتخت حتمی است، تنها زمان دقیق آن مشخص نیست. سناریوهای مختلف برای زمان‌های مختلف وقوع زلزله تهران نوشته و بررسی شده تا براساس آن امدادرسانی به شهروندان تهرانی درصورت وقوع زلزله انجام شود.