همچنین نماز باشکوه عبادی- سیاسی عید فطر به‌عنوان نمایشی از وحدت مسلمین در پیش است. درخصوص ماه مبارک رمضان، عید فطر و نماز عبادی- سیاسی آن با حجت‌‌الاسلام والمسلمین محمود رجبی از اساتیدجامعه مدرسین و شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
- ماه رمضان در حال اتمام است. آیا میهمانی خدا تمام می‌شود؟
ما همیشه سر سفره انعام خدا نشسته‌ایم اما زمان‌ها و مکان‌ها، ویژگی‌هایی دارند و در بعضی زمان‌ها و مکان‌ها پذیرایی ویژه صورت می‌گیرد، وگرنه اینگونه نیست که با تمام شدن ماه رمضان، دیگر بر سر سفره رحمت الهی نباشیم؛ هستیم اما در ماه رمضان یک میهمانی ویژه است. کما اینکه در مکان‌های خاص مانند مسجد‌الحرام و مساجد، همیشه یک ضیافت ویژه برقرار است. ما هر چه داریم از رحمت خداوند است و همان‌گونه که حضرت امام(ره) فرمودند « عالم محضر خداست، در محضر خدا گناه نکنیم» ما همیشه در محضر خدا هستیم.
- چرا ماه مبارک رمضان با عید تمام می‌شود؟
در فرهنگ اسلامی، هر‌روزی که گناه در آن صورت نگیرد یا یک موفقیتی برای انسان به‌وجود بیاید، آن‌روز عید است. از آنجایی که در ماه مبارک رمضان انسان توفیق عبادت و بندگی بیشتر و تقرب به خداوند و توفیق زدودن آلودگی‌های نفسانی و روحی و نیز توفیق خدمت بیشتری به بندگان خدا را پیدا می‌کند و در این ماه خصلت‌های خوب را در خودش تقویت می‌کند، این یک موفقیت در زندگی او محسوب می‌شود. وقتی انسان به چنین موفقیت و توفیقاتی نایل می‌شود، این برای او عید محسوب می‌شود. ما در زندگی عادی خودمان هم آنجایی که موفقیت عظیمی برایمان حاصل شود، آن‌روز را گرامی می‌داریم. مثلا ما 22 بهمن را به خاطر سرنگون ساختن رژیم پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی گرامی می‌داریم و عید تلقی می‌کنیم. به همین ترتیب، در ماه رمضان هم چون توفیق بندگی را پیدا کردیم، عید می‌گیریم.
- یک تضاد زیبایی وجود دارد؛ اینکه 30روز ماه رمضان باید روزه می‌گرفتیم و نباید می‌خوردیم و حالا در عید فطر نباید روزه بگیریم و روزه گرفتن حرام است. دلیل این امر را چه می‌دانید؟
اگر ما آن 30روز را توفیق پیدا کردیم که‌روزه بگیریم، این نوعی تمرین بود که ما در این مدت بتوانیم بر امیال و هواهای نفسانی‌مان غلبه پیدا کنیم. تمرین نظم و خویشتنداری و حلم و بردباری کنیم؛ مانند یک اردویی که انسان تا درون این اردو است باید تمرین کند اما زمانی که از اردو خارج می‌شود، شرایط قبلی عوض می‌شود و شرایط جدیدی حاکم می‌شود. در عید فطر هم همینطور است و خداوند شرایط جدیدی را حاکم می‌کند که درست نقطه مقابل فضای قبلی قرار دارد؛ یعنی حالا روزه‌دار به‌دلیل موفقیت در آزمون روزه‌داری، می‌تواند وارد صحنه دیگری شود و با یک عزم و اراده قوی که اگر هر لحظه بخواهد می‌تواند خویشتنداری کند، از قید‌های قبلی آزاد می‌شود. این خوردن با خوردن‌های قبل از ماه رمضان متفاوت است.
آنجا احیانا برای خویشتنداری و تعالی روحی نمی‌خوردیم. اما الان این دوره را گذرانده‌ایم و مانند کسی هستیم که مهارت و توانمندی ویژه‌ای پیدا کرده و وارد صحنه اجتماع شده، زندگی‌روزمره‌‌اش را ادامه می‌دهد. بنابراین اینجا دیگر اگر بخواهد همان برنامه ادامه پیدا کند، این ورود به مرحله متعارف زندگی نیست و در واقع صحنه قبلی دارد ادامه پیدا می‌کند. چون باید صحنه عوض کند تا انسان ببیند در شرایط عادی آن تمرین‌هایی که کرده و آمادگی‌ای که به دست آورده، باید در شرایط جدید بسنجد و ببیند آیا می‌تواند در این شرایط باز هم تمایلات خودش را مدیریت کند یا نه؟ این خودش باز یک نوع توجه دادن به انسان است که حالا شما بخور و بیاشام اما در عین حال آن تمرینی که کردی را از یاد نبر. بنابراین این دو مرحله همانطور که فرمودید دو چهره از زندگی است که در یک چهره، انسان به دستور الهی از خیلی امور خویشتنداری می‌کند و در چهره دیگر این ممنوعیت‌ها برداشته می‌شود و حتی عکس آن اتفاق می‌افتد که حتما باید در شرایط عادی زندگی قرار بگیرد اما در عین حال آن مهارت‌ها و تعالی‌ها را حفظ کند. در واقع، اینکه دستور رسیده در عید فطر حتما باید افطار کنیم و روزه گرفتن حرام است، به این معناست که در همه مراحل زندگی باید آن بردباری و صبر را داشته باشیم و کسی که در زندگی فردی توانسته این مهارت را کسب کند، باید خودش را در آزمون شرایط عادی زندگی بسنجد.
- به عبارت دیگر، با تمرینی که‌روزه‌دار در این ماه داشته توانایی مدیریت امیال نفسانی خود را پیدا کرده و اعتماد به نفس لازم را برای آزمونی دیگر، این بار در شرایط زندگی عادی و آزادی یافته. درست است؟
بله. این تمرین دیگری است که نشان می‌دهد این توانایی را واقعا کسب کرده و می‌تواند در زندگی عادی آن را حفظ کند و به کار بندد.
- همه آنهایی که در ماه رمضان روزه داشته‌اند در این عید احساس خوبی دارند. این احساس ناشی از چیست؟
همیشه انسان وقتی که به موفقیتی نایل می‌شود و می‌بیند که تلاشی که کرده به نتیجه رسیده و اثربخش بوده، خشنودی‌ای او را در بر می‌گیرد. روزه‌دار نیز از آنجایی که هم وظیفه خودش را به‌‌خوبی انجام داده و هم آثارش را در زندگی خودش می‌بیند، از این موفقیت احساس خشنودی می‌کند اما در عین حال ماه رمضان یک لطافت روحی در انسان ایجاد می‌کند که خود این لطافت
روحی، لذت ویژه و شادابی و نشاطی در انسان ایجاد می‌کند.
- وقتی می‌گوییم روزه فقط نخوردن و نیاشامیدن نیست، احتمالا به این معناست که باید معیار‌های دیگری برای مورد قبول واقع شدن روزه مطرح باشند. این معیار‌ها کدامند و اصلا از کجا باید بدانیم که روزه‌مان قبول شده؟
همانطور که در روایات آمده، وقتی روزه می‌گیرید باید همه اعضا و جوارح شما حتی حالت‌های درونی شما هم روزه باشد؛ یعنی آنها هم باید تمرین بشود. خب، اگر می‌خواهیم بدانیم روزه‌مان واقعی بوده و آثار مطلوب آن را داشته، باید ببینیم آیا به لحاظ شخصیتی و روحی هم ارتقا پیدا کرده‌ایم یا صرفا یک مدت غذا نخورده‌ایم. اگر انسان احساس می‌کند که به‌عنوان مثال فرد عصبی‌ای بوده، الان کمی از این عصبانیت کمتر شده و یا قبلا اهل گذشت نبوده و الان کمی اهل گذشت شده و از نظر ابعاد روحی، چه به لحاظ اجتماعی و چه فردی، تغییر و تفاوتی در او ایجاد شده، این نشانه این است که روزه او، روزه واقعی بوده. اما اگر هیچ تفاوتی با قبل از ماه رمضان نداشته و هنوز همه خصلت‌های منفی خودش را دارد و تغییری در او ایجاد نشده، باید بداند که روزه او واقعی نبوده.
- زکات در مقابل نعمتی که انسان به دست می‌آورد معنا می‌یابد. روزه‌دار، زکات چه چیزی را در زکات فطره م‌پردازد؟
در مورد زکات فطره در واقع انسان در بعد معنوی که خودش را در مقابل پروردگارش تسلیم کرده، خداوند متعال در بعد جسمانی هم می‌خواهد با این نیکی‌ای که به دیگران می‌کند و با این زکاتی که می‌دهد و به محرومان جامعه می‌رسد، تضمینی برای سلامت جسمانی خودش هم ایجاد کرده باشد چون در روایات داریم که زکات فطره، زکات سلامتی جسم و زندگی دنیایی انسان‌هاست. بنابراین زکات برای این است که انسان در کنار آن تمهیداتی که برای زندگی معنوی خودش ایجاد کرده، به فکر جسم خودش هم باشد؛ این خودش گویای نگرش جامع اسلام است که در عین حال که به معنویات توجه می‌کند، به امور مادی هم توجه کافی دارد و اگر سلامت روحی انسان‌ها را می‌خواهد، به سلامت جسمی آنها هم توجه دارد و برای آن برنامه‌ریزی می‌کند. در عین حال این زکات فطره وقتی پرداخت می‌شود و محرومان از آن برخوردار می‌شوند، در واقع یک نوع کمک به اقتصاد جامعه است و ایجاد تعادل اقتصادی میان اقشار مختلف جامعه را به‌دنبال دارد. زکات فطره که بر همه واجب است و یک حرکت همگانی محسوب می‌شود، حرکتی همگانی در ایجاد تعادل اقتصادی و حمایت از محرومان جامعه به حساب می‌آید، ضمن اینکه زکات بر کسی واجب است که توانایی تأمین نیازهای زندگی خودش را دارد و چنین کسی باید به فکر محرومان جامعه و تأمین نیازهای آنان و بهبود وضعیت اجتماعی جامعه خودش باشد.
- می‌شود این تعبیر را هم داشت که بعد از یک ماه تمرین چشم‌پوشی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، حالا این شخص باید در آزمون زکات هم شرکت کند تا میزان دلبستگی او به دنیا و توانایی گذشت و بخشش‌‌اش نیز آزموده شود؟
بله. به نکته جالبی اشاره کردید. این هم می‌تواند نکته‌ای باشد در کنار آن منظور‌های معنوی، چون ما در آیات قرآن هم تأکید بر اقامه صلات و اعطای زکات داریم. بنا بر این از این جهت هم می‌تواند تمرین دیگری باشد که فرد در مقابل بخشش و انفال هم آزموده شود و نشان دهد که تمرین یک ماهه‌‌اش مؤثر بوده در اینکه از مال خودش هم بگذرد.
- فلسفه نماز عید فطر و تأثیر آن بر وحدت ملت‌های اسلامی چیست؟
نماز عید فطر مانند نماز جمعه که یک نماز عبادی - سیاسی است، جنبه‌های عبادی و سیاسی دارد؛ یعنی در عین حال که یک نماز و عبادت است، اما بعد اجتماعی آن هم قوی است. لذا در نماز عید فطر هم مانند نماز جمعه لازم است که خطیب نماز، مردم را در جریان مسائل جهان اسلام، مشکلات و تهدید‌های موجود، راهکارهای تقویت اتحاد مسلمین و هم‌افزایی نیروهای اسلامی قراردهد. بنابراین نماز عید فطر هم نمازی است وحدت‌بخش که همه مسلمین را با تمام گرایش‌های مذهبی و سلایق در یک جمع با شکوه دور هم جمع می‌کند و اتحاد مسلمین را به رخ جوامع دیگر می‌کشاند و هم اقتدار جامعه اسلامی را نشان می‌دهد و جامعه اسلامی را نسبت به خطرات و تهدیداتی که پیش رو دارد، هوشیار می‌کند و بصیرت‌افزایی می‌کند تا بتوانند در صحنه‌های اجتماعی حضور مناسب‌تری داشته باشند.
بنابراین هم وحدت‌بخش است، هم نمایش اقتدار امت اسلامی است و هم زمینه بصیرت‌افزایی آحاد ملت و قرارگرفتن آنان در جریان اوضاع و تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع اسلامی را فراهم می‌کند.