به همین بهانه درباره ساختار و کارکرد آژانس و ارکان آن با دکتر نوذر شفیعی عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و کارشناس مسائل بین‌المللی گفت‌وگو کرده‌ایم.
- رابطه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با سازمان ملل چگونه است؟
سازمان ملل دارای یک رشته نهادهای تخصصی است که رابطه‌اش با آنها براساس یک توافقنامه است. در واقع، نهادهای تخصصی براساس این توافقنامه نقش بازوان اجرایی سازمان ملل را در حوزه‌های تخصصی گوناگون بر عهده می‌گیرند. اما این نهادها از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نهاد تخصصی مستقل به‌شمار می‌روند.
- وقتی پرونده کشوری از سوی آژانس به شورای امنیت ارجاع می‌شود، این امر چه معنایی دارد؟
آژانس مسئولیت رسیدگی به مباحثه هسته‌ای را در سراسر جهان دارد. مبنای رفتار آژانس پیمان ان پی تی است. آژانس وظیفه دارد بر اجرای مفاد این پیمان نظارت کند. رفتار آژانس در ارتباط با سازمان ملل به‌طور اعم و شورای امنیت به‌طور اخص 3 حالت دارد؛ نخست مواردی است که آژانس به‌عنوان یک نهاد تخصصی اطلاعات به سازمان‌ملل می‌دهد.
این اطلاع‌دادن هیچ بار حقوقی ندارد و صرفاً برای اطلاع شورای امنیت و سازمان ملل از موضوع است. گاهی آژانس گزارش می‌کند که دارای بار حقوقی است و کشور خاطی را یک گام به مصوبات شورای امنیت نزدیک می‌کند. در این مرحله دقیقاً معلوم نیست آیا کشور مورد نظر مرتکب تخلف براساس ماده 39 منشور ملل متحد شده است یا خیر. حالت سوم ارجاع پرونده به شورای امنیت است که در این حالت، شورای امنیت می‌تواند تصمیم بگیرد که در برخورد با کشور خاطی چگونه عمل کند. در این مرحله، نقض ان‌پی‌تی مبرز و آشکار است، یعنی ماده 39 منشور ملل متحد نقض شده است.
- آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چه ارکانی دارد و وظیفه این ارکان چیست؟
این نهاد 3 رکن مهم دارد که عبارت است: کنفرانس عمومی، شورای حکام و دبیرخانه. دبیرخانه طبق روال معمول کارهای هماهنگی را بر عهده دارد. شورای حکام رسیدگی به امور اصلی را بر عهده دارد و کنفرانس عمومی که مهم‌ترین رکن است، بر مسائل کلی کار آژانس نظارت دارد. تمام اعضای آژانس در این رکن که رکن تقنینی محسوب می‌شود، حضور دارند. مدیرکل آژانس در سمت ریاست دبیرخانه ایفای نقش می‌کند.
- در نشست جاری شورای حکام که در وین جریان دارد، قطعنامه‌ای تصویب شد که بازتاب نوعی دوگانگی در میان مواضع کشورهای عضو است. از یک سو کشورهایی همچون آلمان، فرانسه، سوئیس، کانادا و سنگاپور خواستار نظارت و بازرسی جدی‌تر و اجباری از تأسیسات هسته‌ای کشورها بودند اما از سوی دیگر کشورهایی مانند آمریکا، هند و پاکستان طرفدار بازرسی‌های داوطلبانه بودند. در نهایت هم قطعنامه با گرایش به سمت بازرسی‌های داوطلبانه تصویب شد. به‌نظر شما این اختلاف چه چیزی را نشان می‌دهد؟
به‌نظرم چند نکته در این حوزه حائز اهمیت است؛ نخست آنکه در روابط بین‌الملل مهم‌ترین ضمانت اجرای حقوق بین‌الملل رضایتمندی دولت‌هاست. بنابراین، سعی می‌شود توافقنامه‌ها در درجه اول مبتنی بر رضایت دولت‌ها باشد چون در غیراین صورت، دولت‌های دارای حاکمیت می‌توانند به نقض حقوق بین‌الملل به راحتی مبادرت ورزند. نکته دوم به ماهیت انرژی هسته‌ای مربوط می‌شود که هم کاربرد صلح‌آمیز دارد و هم کاربرد نظامی.
معمولاً در این موارد نوعی رژیم حقوقی به‌وجود می‌آید که بر هر دو جنبه کاربرد نظارت دارد؛ به‌گونه‌ای که دست کشورها برای حرکت به سوی کاربرد صلح‌آمیز باز باشد و حرکت به سوی کاربرد نظامی با مانع روبه‌رو شود. حساسیت این موضوع باعث چندگانگی و تعارض دیدگاه در بین کشورهای مختلف می‌شود.