ایدز را «طاعون قرن» نامیده‌اند، چنان‌که تابه‌حال، بیشتر از 40 میلیون نفر در سراسر جهان به آن مبتلا شده‌اند و 25 میلیون نفر هم در اثر ابتلای به آن فوت کرده‌اند.
در کشور ما هم تاکنون حدود 14 هزار نفر به این ویروس مرگبار آلوده شده‌اند، اگرچه تخمین اکثر کارشناسان این است که تعداد واقعی بسیار بیش از اینها باشد.
به‌هرحال، ما هم حالا می‌توانیم سرمان را بلند کنیم و بگوییم به کشورهایی پیوسته‌ایم که برای درمان این طاعون قرن تلاش می‌کنند و می‌خواهند دین خود را به جامعه بشری ادا کنند.
اما داروی ایرانی ضد ایدز که هفته گذشته معرفی شد، تنها یک پیشرفت در جنگ میان محققان و ویروس ایدز به حساب می‌آید؛ جنگی که هنوز تا پایان آن، راه زیادی باقی مانده است.
***
ویروس ایدز یک آنزیم منحصر به فرد دارد که می‌تواند اجزای ژنتیکی ویروس را وارد DNAی سلول کند، از اینجاست که سلول انسان می‌شود کارخانه ویروس‌سازی! عمده‌ترین مقصد ویروس، سلول‌هایی هستند که نوعی گیرنده، به نام CD4 داشته باشند.
بعضی از گلبول‌های سفید، ماکروفاژها و... از این گیرنده در سطحشان دارند. چسبیدن ویروس به این گیرنده، همان و شروع عملیات خرابکارانه در آن همان.
ویروس ایدز در بدن به چند طریق می‌تواند تعداد گلبول‌های سفید با گیرنده CD4 را کم کند و در نتیجه ایمنی بدن را پایین بیاورد: تولید آنها را کم می‌کند؛ وارد آنها می‌شود و به این ترتیب آنها را از کار می‌اندازد؛ آنها را وادار می‌کند به‌جای عناصر بیگانه، به همدیگر حمله کنند و همدیگر را از بین ببرند؛ باعث فرایندهایی در آنها می‌شود که مرگشان را جلو بیندازد.
چه درمانی؟
تنها راهی که صددرصد از فرد محافظت می‌کند، پیشگیری است، یعنی اجتناب از رفتار پرخطر. چه پزشک، پرستار یا نظافتچی بیمارستان باشید و چه نه، به هر حال رفتارهایی هستند که فرد را در معرض مواجهه با این ویروس قرار می‌دهند. از جمله تزریق مکرر با سرنگ دیگران و نیز ارتباط جنسی پرخطر.
اما به‌هر حال، زمانی که ویروس وارد بدن شده، چه می‌توان کرد؟ استراتژی درمان ایدز در دنیا روی داروهای ضد ویروس HIV متمرکز است و در سالهای اخیر چند گروه از این داروها به بازارهای جهانی عرضه شده است.
کار این داروها، که به داروهای «آنتی رترو ویروسی» معروفند، اختصاصاً روی ویروس ایدز نیست؛ ضمن این‌که مصرف آنها چندان هم بی‌دردسر نیست.تولید این داروها بسیار گران‌تر از داروهای معمول تمام می‌شود که علت آن هم هزینه بالای تحقیقات مربوط به آن است.
به همین علت دسترسی به این داروها هم برای کشورهای جهان سوم بسیار سخت است. البته هزینه بالای داروهای موجود، تنها یکی از محدودیت‌های استفاده از این داروهاست. این داروها عوارض گوناگونی دارند که به‌تدریج تحمل آن برای بیمار سخت می‌شود.
شدت برخی از این عوارض آن‌قدر زیاد است که بیمار باید حداقل هر سه ماه یک بار برای پایش این عوارض آزمایش خون بدهد؛ عوارضی مثل نارسایی کبد و کلیه، کم‌خونی و اختلال در سوخت و ساز چربی.
عارضه کم‌خونی ممکن است حتی با ویروس دست به یکی هم بکند، چون گلبول‌های سفید هم ممکن است در جریان آن از دست بروند، همان چیزی که برای بیمار مبتلا به ایدز مسأله مرگ و زندگی است.
در این حالت پزشک مجبور است داروهای مسئول آن عارضه را قطع کند، یا اگر جایگزینی برای آن موجود بود، از داروی جایگزین استفاده کند. متأسفانه ویروس نابه‌کار، بعد از مدتی راه مبارزه علیه این داروها را یاد می‌گیرد و می‌تواند نسبت به آن خود را مقاوم کند. آن‌وقت دیگر استفاده از آنها چندان اثری برای بیمار ندارد.
واکسن ایدز، رؤیای دور از دسترس
استراتژی دیگر در زمینه مبارزه با ایدز، ساخت واکسن ایدز است که هنوز به نتیجه مفیدی نرسیده است. یک علت مهم در این ناکامی آن است که ویروس دستگاه ایمنی را تخریب می‌کند؛ طوری که دیگر بیگانه و خودی نمی‌شناسد.
دیگر حافظه‌ای که باید کار کند تا بیگانه را بشناسد و آن را از بین ببرد، وجود ندارد. اما استراتژی سوم، که در ابتکار ایرانی‌ها هم وجود داشته، تهیه داروهایی است که بتواند سیستم ایمنی بدن را تقویت کند.
در دنیا چند فرآورده از این دسته در حال مطالعه است. اولین داروهای مطرح شده با عوارض شدید همراه بود که استفاده از آن تقریباً کنار گذاشته شده است. اما داروهای جدیدتر، که IMOD هم از آن‌دسته است، در کانون توجه محققان قرار گرفته‌اند.
برتری‌های یک تازه‌وارد
داروهای ضد ویروس، نمی‌توانند ویروس را کامل از بین ببرند و با قطع دارو بدن فرد به حالت قبل بازمی‌گردد، در حالی که داروی ایرانی چنین نیست. به گفته محققان سازنده IMOD با قطع دارو پس از طی دوره درمانی 90 روزه حداقل تا یک سال سطح CD4 بالا نگه داشته می‌شود که این هم یکی از مزیت‌های این داروست.
در این پروژه، موادی از برخی گیاهان استخراج شده است و این مواد با کمک فن‌آوری نانوبیوتکنولوژی به‌صورت فرآورده دارویی درآمده است. همان‌طور که می‌دانید، در فناوری نانو، سروکار دانشمندان با ذره‌های خیلی کوچک است؛ ذراتی در حد و اندازه نانومتر که وقتی در این حد کوچک می‌شوند، خاصیت‌های جدید و جالبی از خود نشان می‌دهند.
البته به گفته دکتر محمد فرهادی، ایده این پروژه را، یک محقق روسی، حدود شش سال پیش مطرح کرده است. هر دارویی پیش از آن‌که بخواهد روی انسان آزمایش شود، باید در چند مرحله ارزیابی شود تا مطمئن شوند که برای انسان ضرری ندارد.
این بخش‌های کلیدی پروژه مثل سم‌شناسی دارو، به اضافه مراحل مهم دیگر، مانند آنالیز ساختمانی و عملکرد دارو، مطالعه و تولید دارو در قالب انتقال ایده، تولید آزمایشگاهی دارو، مطالعات حیوانی (در داخل و خارج)، مطالعات بالینی و تولید صنعتی در ایران صورت گرفته است و به همین علت می‌توان تولید این دارو را یک افتخار ایرانی محسوب کرد.
دارو برای انسان، تحقیقات بالینی
مرحله بعدی آزمایش‌ها، مرحله تحقیقات بالینی است. قبل از انجام این مرحله، باید مجوز آن از کمیته اخلاق پزشکی گرفته شود، سپس اثرهای احتمالی دارو، با آزمایش آن بر روی تعداد محدودی از بیماران، تعیین شود و نتایج آن به‌صورت نهایی تأیید شود. بعد از آن، نوبت آزمایش دارو بر روی تعداد بیشتری از بیماران می‌رسد.
در این مرحله نزدیک به 200 نفر از بیماران تحت نظر دانشگاههای علوم پزشکی تهران، شیراز و کرمانشاه در این پروژه شرکت کردند و دارو روی این بیماران آزمایش شد.
IMOD یک داروی تزریقی است و شاید بتوان این را یکی از نقص‌های آن دانست. البته مصرف اشکال فعلی داروهای خوراکی ضد ایدز هم چندان آسان نیست. در پروتکل‌های اولیه، باید 17 عدد قرص و کپسول را یک‌جا بلعید که این خودش از علت‌های شکست این داروها بود؛ بیماران خسته می‌شدند و مصرف داروها را کنار می‌گذاشتند.
به گفته دکتر مینو محرز، متخصص عفونی و سرپرست مرکز تحقیقات ایدز، این دارو، برخلاف داروهای قبلی، به‌تنهایی استفاده می‌شود، دوز مؤثر آن یک دویست‌وپنجاهم است و ظرف سه ماه به بیمار تزریق می‌شود. البته به گفته مجریان این پروژه، تحقیقات بیشتر برای ساختن شکل خوراکی این دارو هم ادامه دارد.
از ویروس جلوتر
برای شروع داروهای قبلی (آنتی رترو ویروسی) باید منتظر ورود بیمار از مرحله آلودگی به مرحله ایدز شویم، یعنی مرحله‌ای که در آن افت گلبول‌های سفید CD4 مثبت به زیر 200 عدد در هر میلی لیتر مکعب خون اتفاق افتاده و همین نشان می‌دهد دستگاه ایمنی بدن به‌شدت ضعیف شده است.
اما قضیه در مورد این داروی جدید فرق می‌کند. دکتر محرز در این باره معتقد است که این دارو باید برای بیماران باCD4 زیر 350 استفاده شود تا از ورود آنها به مرحله ایدز جلوگیری کند.
به این ترتیب می توان گفت این دارو به نوعی مثل واکسن کار می‌کند؛ البته نه واکسنی که بتواند از آلوده شدن فرد با ویروس جلوگیری کند، بلکه واکسنی که فرد آلوده را از بی‌دفاع شدن در برابر آن محافظت کند.
به‌هرحال، برای آن‌که معلوم شود این دارو عملاً چه‌قدر در درمان بیماران تأثیر خواهد داشت، نیاز به زمان بیشتری است و دقیقاً به همین دلیل است که گروهی از کارشناسان، معتقدند اتفاقات علمی این‌چنینی، نباید در فضای رسانه‌ای به‌گونه اغراق‌آمیزی مورد توجه قرار گیرند.