گزارش همشهری آنلاین از چهارمین نشست نقد نغمه

 از جمله محورهای اصلی چهارمین نشست نقد نغمه بود که شنبه (28 بهمن) با حضور مجید درخشانی ، آهنگساز و دکتر محمد رضا آزاده فر، منتقد ، در فرهنگسرای شفق برگزار شد.

هفت ماه تجربه با جوانان

به گزارش همشهری آنلاین در ابتدای نشست، مجید درخشانی به درخواست فاضل جمشیدی مجری برنامه، توضیحاتی پیرامون شکل گیری آلبوم "فصل باران" ارائه داد و گفت: این کار حاصل هفت ماه تمرین مداوم با نوازندگان جوان گروه خورشید است. من پیش از این با بزرگ سالان و هم نسلانم تجربه زیادی در کار داشتم ولی این نخستین بار بود که با جوانان کار می کردم.

 ضبط کار به صورت گروهی و همزمان در استودیو صورت گرفت. البته همه اعضای گروه در استودیو جا نمی گرفتند. بنابراین هر بار حدود 15 نفر می نواختند و ضبط می کردیم.

برخی تصنیفها سابقه 20 ساله دارند

اجری برنامه از درخشانی پرسید آیا قطعات را برای خواننده خاصی ساخته بودید که پاسخ منفی شنید. درخشانی ادامه داد: هر کدام از این تصنیف ها متعلق به دوره متفاوتی است. یکی را حدود بیست سال پیش ساختم و برخی دیگر هم در سال های اخیر ساخته شده اند. وقتی قرار شد آقای قربانی کار را بخوانند، بر اساس صدای ایشان، تصنیف ها را دوباره تنظیم کردم.

حضور استاد حسین دهلوی

وقتی نوبت منتقد برنامه رسید، وی ابتدا حضور استاد حسین دهلوی در جلسه را به فال نیک گرفت و گفت که نخستین گروه نوازی هایی که یکی از آنها را در این برنامه بررسی می‌کنیم  حاصل تلاش استاد حسین دهلوی است و سپس ادامه داد: در جهان غرب دو دیدگاه غالب برای نقد موسیقی وجود دارد که تا کنون از آن میان تنها یکی در کشور ما شناخته شده است.

وی سپس به دیدگاه شناخته شده نقد موسیقی اشاره کرد و گفت  تا کنون نقد موسیقی با توجه به اجزای خودموسیقی و فضای آن بررسی می شد ، اما  وقتی آلن لمکس Alen Lomax در سال 1969 نظریه جزءگرای خود را مطرح کرد، این دیدگاه مورد توجه قرار گرفت و نشان داده شد که می توان از طریق این شیوه نقد به دیدگاههای مخاطبان درباره یک موسیقی دست یافت.

وی گفت  این دیدگاه هیچ وقت به ایران وارد نشد و به همین دلیل غالب نقدهای موسیقی کشور ما بر اساس دیدگاه روانشناسانه مکتب برلین شکل گرفت.
 آزاده فر افزود: در مکتب نقد موسیقی برلین، منتقد از نگاه روانشناسانه به قضیه می نگرد و بیشتر به شنونده می پردازد تا آهنگساز ولی بر اساس دیدگاه آلن لمکس، یک سیستم موسیقی به صورت جزء به جزء مورد مطالعه قرار می گیرد و نظر شنوندگان در درجه اول اهمیت نیست. بنابرین من دراین نشست بر اساس دیدگاه موشکافی جزء به جزء ویژگی های آلبوم "فصل باران" را خواهم شمرد.

همگونی خاص

وی سپس در خصوص نخستین آهنگ آلبوم به اظهار نظر پرداخت و گفت: جمله های خواننده و ارکستر به صورت سوال و جواب تنظیم شده اند و از تکرار ملودی خواننده توسط ارکستر پرهیز شده است. جواب های پاساژگونه همگونی خاصی را پدید می آورند ولی در ادامه کل قطعه را با مشکل مواجه می کنند.

 تکنوازی های تنبک در لابلای جملات، به شفافی جمله بندی ها کمک می کند. خط سیر جمله ها کلاً روال سنتی خود را طی می کند و قطعه با همان حرکت آغازین به انتهای خود می رسد.

آزاده فر در خصوص تلفیق کلام و ملودی این قطعه ادامه داد: انتقال متن شعر به مخاطب دشواری هایی دارد. به نظر می رسد تحرکات ملودی برای آهنگساز ارجحیت بیشتری نسبت به خود کلام داشته است. این به معنی آن نیست که خواننده خوب ادا نمی کند و یا ارکستر مشکلی دارد. بلکه وقفه بیش از اندازه بین سیلاب ها باعث از هم گسیختگی وحدت کلمه می شود و درک شعر را با مشکل مواجه می کند.

دکتر آزاده فر با بیان ویژگی کمیت گرای زبان فارسی افزود: در زبان های انگلیسی و آلمانی، تأکیدها نقش مهمی در انتقال مفهوم دارند ولی در زبان فارسی کمیت باعث انتقال مفهوم می شود و به همین دلیل کوتاه و بلندی سیلاب ها در یک گفتار یا آواز نقش مهمی را ایفا می کنند. منتقد در پایان این بخش از صحبت هایش، قطعه مورد بحث را از نظر هماهنگی و اجرا، بی نقص عنوان کرد.

خط ملودی برایم مهم است

 سپس مجید درخشانی در مقام پاسخ گفت: نکته هایی که منتقد گرامی عنوان کردند برای من تازگی داشت ولی در خصوص تلفیق شعر و کلام باید بگویم که خط ملودی برای من خیلی مهم بوده و بنابرین آنچه در این خصوص عنوان کردید، کاملاً عمدی بوده است.

منتقد برنامه از بخش ساز و آواز با سنتور به نیکی یاد کرد وگفت: نوازنده سنتور درآمد همایون را بسیار عالی شروع کرد و تناسبات بین آواز و جواب های سنتور به خوبی رعایت شده است و محل استقرار تحریرهای آوازی مناسب می نماید.

 نوازنده سنتور -جواد بطحایی- بدون زیاده گویی و بدون تکلف جواب آواز را می دهد و در عین حال ویژگی های سنتی ساز و آواز ایرانی هم شنیده می شود. درخشانی هم در تکمیل صحبت های منتقد گفت: تنظیم ساز و آواز بر عهده خواننده بوده است و البته ما نیز در جریان کار قرار داشتیم.

نقد جزء به جزء

دکتر محمدرضا آزاده فر پیش از آنکه به تجزیه و تحلیل قطعه سوم آلبوم بپردازد، گفت: دیدگاه نقد موسیقی جزء به جزء با اثر موسیقایی برخورد ارزشی نمی کند بلکه با تقسیم ویژگی های فنی اثر به عوامل شکل دهنده آن، هر یک را مورد به مورد بررسی می کند و در پایان یک جمع بندی کلی از خرده نظرات به دست می دهد که ما اینک سعی می کنیم این دیدگاه نقد موسیقی را با عناصری از موسیقی شناسی ایرانی تلفیق کنیم و در جامعه فرهنگی کشور گسترش دهیم.

منتقد در ادامه صحبت هایش معیارهای مورد بررسی در قطعه سوم را بدین گونه برشمرد:

- غنای ملودیک
- تکرار ملودی
- جمله بندی و تثبیت عبارت ها
- گستره صوتی
- استفاده از امکانات اجرایی سازها
- ساختمان ریتمیک
- تزئینات
- هماهنگی کلام و موسیقی

آزاده فر پس از تطبیق موارد یاد شده بر اساس یک نظر سنجی از جامعه آماری 20 نفره شامل ده نوازنده سازهای ایرانی و ده نوازنده سازهای غربی، چنین نتیجه گرفت که قطعه سوم آلبوم "فصل باران" بهترین و کم نقص ترین قطعه کل آلبوم است. زیرا عناصر سه گانه وحدت، تنوع و تکرار همگی به خدمت هم درآمده اند.

 پس از این صحبت، فاضل جمشیدی مجری برنامه که از طرز تجزیه و تحلیل دکتر آزاده فر به وجد آمده بود، از جامعه فرهنگی و به ویژه اهالی رسانه درخواست کرد، این فرهنگ تجزیه و تحلیل موشکافانه را به جامعه انتقال دهند. درخشانی هم ضمن ابراز خوشحالی از نوع نگاه منتقد، گفت: علاوه بر نکات یادشده، نظر شنوندگان هم برای من مهم بوده است و این را در تنظیم کار تا حد ممکن لحاظ کردم.

پرسش از دقت نظر سنجی

یکی از حاضران دقت و سلامت نظرسنجی را مورد پرسش قرار داد که آزاده فر توضیح داد: به طور معمول هر چه تعداد جامعه آماری بیشتر باشد، دقت وسلامت پاسخ ها بیشتر خواهد بود. وی در دفاع از نظرسنجی خود ادامه داد: اگر شما یک قطعه را به پنچ نفر بدهید تا با دیدگاه  جزء به جزء مورد مطالعه قرار دهند، همگی تقریباً به یک نتیجه می رسند اما در نقد روانشناسانه شما پاسخ های متقن پیدا نمی کنید.

یکی دیگر از حاضران تعداد زیاد نوازندگان گروه خورشید و حجم صدای ارکستر را مورد پرسش قرار داد که آیا این حجم صوتی با نیمی از این نوازندگان بدست نمی آمد؟ پرسش کننده با ذکر نمونه کارهای مشکاتیان، علیزاده(شورانگیز) و  حمید متبسم( بامداد) یادآور شد که حجم صدای ارکستر آنها نیز بالاست ولی این تعداد نوازنده را ندارند.

 درخشانی در پاسخ این پرسش صریحاً گفت: با تعداد کم نوازندگان این حجم صدایی تولید نمی شود و اگر در کار اساتید نامبرده ملاحظه می کنید که صدای پرحجمی به گوش می رسد به خاطر آن است که نوازندگان در استودیو چند بار روی هم نواخته اند ولی در کار گروه خورشید چون بنای کار بر این بوده است که به طور زنده ضبط شود، باید از تعداد بیشتری نوازنده کمک می گرفتیم.

از درخشانی پرسیده شد چرا کار دوم را با علیرضا قربانی به انجام نرساندید که وی پاسخ داد: ما با ایشان قراردادی نبسته بودیم. وقتی کار دوم آماده شد، ایشان گرفتار بودند. در نتیجه از یک جوان دیگر برای خواندن اثر بهره مند شدیم. شاید کار سوم را هم به شخص دیگری بدهیم بخواند. فکر نمی کنم یک آهنگساز همیشه باید با یک خواننده کار بکند.

نقد تلفیق شعر و موسیقی

امیر عباس ستایشگر که خود دستی در آهنگسازی و نویسندگی و نقد موسیقی دارد، نحوه تلفیق شعر و موسیقی یکی از قطعات را به چالش کشید و خطاب به درخشانی گفت: اصل شعر مولوی در مصرع مورد نظر شما واژه " سرو استان" به معنی سرو ستاندن بوده است ولی شما هنگام تلفیق به این موضوع توجه نکردید و کلام  به صورت "سروستان" درآمده است.

 درخشانی هر چند سعی کرد به این ایراد پاسخ محکمی بدهد، نتیجه ای در بر نداشت. زیرا بحث کمی تخصص و ادبی شد. در نتیجه وی از اهل ادب استمداد طلبید و از قضا شاعر معاصر، بامداد جویباری در مجلس حاضر بود و به کمک طرفین آمد.

جویباری پس از ذکر سابقه فعالیتش در خصوص تصحیح دیوان شمس در دانشگاه تهران گفت: در تمام نسخ ها واژه مورد مناقشه "سرو استان" آمده است. 

صدای خواننده با کوک جور نبود

یکی از حاضران کوک انتخاب شده برای صدای علیرضا قربانی را مورد انتقاد قرار داد و از درخشانی پرسید چرا خواننده را در محدوده صداهای بالا به کار گرفته که عملاً وی مجبور به جیغ کشیدن شده است.

 مجید درخشانی در پاسخ گفت: یکی از مشکلات ارکسترهای ایرانی، انتخاب کوک مناسب برای خوانندگان است. خوانندگان ما خیلی دوست دارند که در اوج بخوانند و به همین دلیل کوک اغلب کارهای ارکستری مطابق میل آنها تعیین می شود. در نتیجه هنگام اجرا ناچار می شوند بعضی صداهای بالا را که خوشایند به گوش نمی رسند، یک هنگام پایین تر بخوانند.

 در همین آلبوم "فصل باران" کوک ارکستر به خواسته علیرضا قربانی انتخاب شد. یک جاهایی را ایشان در اوج خواندند و یک جاهایی را دیگر نمی شد در اوج بخوانند، ناچار شدیم یک هنگام به پایین انتقال بدهیم و بم خوانده شود. درخشانی از این رویه به عنوان یک آسیب یاد کرد و ادامه داد: وقتی خوانندگان بر اوج خوانی اصرار دارند، گاهی اوقات در صداهای بالا، ما شاهد ناکوکی هستیم.

 خود من با این نوع موسیقی مشکل دارم و معتقدم اگر تعادل محدوده های آوازی را رعایت کنیم، موسیقی بهتری خواهیم داشت.

از آزاده فر سوال شد چقدر خوب بود یک منتقد سنتی هم در این جلسه حضور می یافت که وی پاسخ داد: من خودم سنتی هم هستم ولی قبول دارم اگر یک چنین شخصی در جمع ما بود، به خاطر تفاوت دو دیدگاه مختلف، نتایج بهتری حاصل می شد.

 یکی از حاضران با اشاره به عدم رعایت درست دینامیک ها در قطعات آلبوم از بی عیب و نقص خواندن قطعه سوم توسط منتقد برنامه، انتقاد کرد و آزاده فر در پاسخ گفت: من به طور نسبی بی عیب و نقص خواندم و در شرایط مطلق قطعاً چنین نخواهد بود.

از درخشانی سوال شد آیا امکان دارد هنگام خواندن خواننده، ارکستر ملودی متفاوتی را بنوازد و در واقع دنباله رو نعل به نعل خواننده نباشد؟ و پاسخ درخشانی این بود که این کار در موسیقی ایرانی بسیار تجربه شده است. از زمان وزیری گرفته تا کنون ما نمونه های مختلفی سراغ داریم که ارکستر عیناً ملودی خواننده را دنبال نمی کند.

 در همین آلبوم نیز برخی لحظات شما شاهد متفاوت نواختن ارکستر زیر صدای خواننده هستید. به عبارتی خط هارمونی در موسیقی ایرانی چیز جدیدی نیست. گرچه همانند موسیقی غربی هم نمی توان برای موسیقی ایرانی هارمونی نوشت.

در پایان یکی از نوازندگان گروه خورشید ضمن انتقاد از برخی سخنان گفت: ما در این آلبوم یک اشکال واضح داشتیم که کسی به آن اشاره ای نکرد . انتظار این بود منتقدان به آن هم می پرداختند. وی ادامه داد وقتی آواز خواننده در فواصل همایون جدید به پایان می رسد، ارکستر به یک باره چهارمضراب همایون با فواصل قدیمی را می نوازد که برای گوش حرفه ای به راحتی قابل تشخیص است و خود ما در هنگام ضبط و تدوین غفلت کردیم.

 مجید درخشانی هم افزود: من نیز منتظر چنین انتقادی بودم که خبری نشد! وی در پایان صحبت خود در خصوص ایرادهای وارده به نحوه تلفیق شعر و کلام یکی از آهنگ هایش گفت: این آهنگ را من در دیار غربت ساختم و به جز یک نسخه دیوان شمس، منبع دیگری در اختیارم نبود. همچنین از محضر اساتید ادبی دور بودم و فکر می کنم از این به بعد اگر بخواهم کار جدیدی بسازم باید با تنی از متخصصین ادبی کشورمان مشورت کنم.

نشست پنجم؛12 اسفند با شاهین فرهت

در پایان اعلام شد که پنجمین نشست نقد نغمه به نقد وارزیابی سمفونی پیامبر شاهین فرهت اختصاص دارد که قرار است 12 اسفند د رهمین محل برگزار شود.

حاشیه های نشست

همانند برنامه های پیشین، علاوه بر علاقه مندان فرهنگ و هنر موسیقی، تنی از چهره های پیشکسوت و صاحب نام موسیقی نیز حضور داشتند که از آن میان می توان به استاد حسین دهلوی و مهدی آذر سینا، اشاره کرد.

درمیان چهره های شناخته شده موسیقی نیز برخی از اعضای گروه خورشید، پیمان سلطانی، رهبر ارکستر ملل، کوروش متین،و برخی از روزنامه نگاران و منتقدین موسیقی حضور داشتند.

یکی از منتقدین از عدم دعوت از علیرضا قربانی پرسید که مجری برنامه پاسخ داد اصل در این برنامه ها بر این است که آهنگساز به دلیل اینکه کار متعلق به وی است و مولف کار هم آهنگساز است مهمان اصلی برنامه باشد و درکنارآن هم از خواننده در جمع بهره ببریم . البته به استثنای آقای گلچین که به دلیل اینکه سالها بود علاقه مندان ایشان می خواستند ببیینندشان ، ما از ایشان هم دعوت کردیم که در زمره مهمانان اصلی نشست باشند و به صحنه بیایند.

جمشیدی همچنین گفت که شخصا از علیرضا قربانی دعوت کرده است که به نشست بیاید تا اگر نکته ای به ذهنش می رسد را بیان کند.

یکی از پرسش کنندگان از آقای درخشانی پرسید که چرا از بیت دوم یک تصنیف در دیوان شمس استفاده کرده است و سپس گفت که من در نسخه تصحیح نیکلسن از دیوان کبیر متوجه شدم که دو غزل است که با آمد بهار ای دوستان منزل سوی بستان کنید شروع می شود و شما مصراع دوم را از غزلی دیگر انتخاب کرده ایدکه درخشانی گفت من چنین کاری نکرده ام.

در ادامه یکی دیگر از حاضران گفت که اصولا نیکلسن تنها مثنوی را تصحیح کرده است  و تصحیحی از دیوان شمس که کار نیکلسن باشد وجود خارجی ندارد.