رشته‌هایی مانند مهندسی پزشکی سبب شده تا با استفاده بهینه از تکنولوژی، تسهیلات ویژه‌ای در جهت ارائه خدمات بهداشتی به بیماران به وجود آید و به جرأت می‌توان گفت بسیاری از پیشرفتهای درمانی، مرهون پیشرفتهای انجام شده در زمینه مهندسی پزشکی است.
داستانی به قدمت مومیایی‌های باستانی
تاریخچه مهندسی پزشکی به 5هزار سال قبل می‌رسد، چرا که باستان‌شناسان به تازگی چشم مصنوعی را در یکی از بقایای شهر سوخته(جایی نزدیکی زابل) کشف کرده‌اند یا باستان‌شناسان آلمانی در سال2000 یک مومیایی 3هزار ساله را که یک انگشت چوبی در پایش کار گذاشته شده بود، کشف کردند.
در بررسی تاریخچه مهندسی پزشکی به یونان که می‌رسیم درمی‌یابیم، پزشکان یونان باستان از یک نی توخالی برای شنیدن و دریافتن آنچه در بدن انسان رخ می‌دهد، استفاده می‌کردند که رفته رفته و با پیشرفتهای گوناگون در این زمینه، در سال 1816 رنه لینس (فیزیکدان فرانسوی) با قراردادن گوشش در نزدیکی قفسه سینه بیمار و با استفاده از یک روزنامه لوله شده، بعدتر گوشی طبی را اختراع کرد.
اما اگر بخواهیم برای مهندسی پزشکی نقطه عطفی برشماریم، به سال 1900 می‌رسیم که پس از آن تحولات عظیمی در زمینه ساخت تجهیزات و فناوری‌های پزشکی رخ داده است.
مثلاً در سال 1903، «آیندهون» در هلند توانست سینگال‌های EKG (نوار قلب) را بگیرد و یا پس از آن «رونت گن» با استفاده از اشعه ایکس توانست اولین رادیوگرافی از بدن انسان را که رادیوگرافی از دست چپ خانم رونت گن بود، انجام دهد.
این تحقیق او راه را برای ساخت محصولات مدرن که تکنولوژی تصویربرداری پزشکی برای حذف آسیب‌هایی که در استخوان‌ها و... رخ می‌دهد، باز کرد.
در واقع در ابتدا این خود پزشکان بودند که با توجه به نیازهایشان در حوزه خاصی، دست به اختراع و اکتشاف دستگاهی یا فناوری می‌زدند، مثلاً دستگاه کرایو(مورد استفاده در رابطه با پوست) توسط پزشکی که نیازمند آن بود، اختراع شد.
اما بعدها و به واسطه پیشرفتهای انجام شده در زمینه شیمی، فیزیک، الکترونیک و مکانیک، علوم کاربردی توسعه بیشتری یافت. بنابراین یک نفر به تنهایی از عهده تولید تجهیزات برنمی‌آمد و در همین راستا مهندسی پزشکی به شکل مستقل متولد شد تا بیمارستان‌ها را از شکل غیرفعال که بیماران برای گذراندن دوران یأس بیماری تا مرگ طی می‌کردند، به شکل مرکزی فعال برای بهبود توسعه و سلامت جامعه درآورد.
چیزی در حد دارو درمانی
تعریف عمومی مهندسی پزشکی در ایران عبارت است از نگه‌داری و تعمیرات تجهیزات پزشکی و بیمارستانی و در شرکت‌ها، مهندسی فروش و تعمیرات؛ در حالی که مفهوم مطرح در تمام دنیا عبارت است از طراحی، توسعه و به کارگیری تجهیزات و تکنیک‌های تخصصی با هدف بهبود سلامت در دو حوزه کاربردی و تحقیقاتی.
و اگر بخواهیم اهمیت وجود تجهیزات و فناوری‌های موجود در دنیای پزشکی را در روند بهبود بیماری‌ها، ارزش‌گذاری کنیم، شاید جایگاهی در حد دارودرمانی داشته باشد چرا که اگر مهندسی پزشکی یا تجهیزات پیشرفته را از دنیای پزشکی امروز بگیریم، با وضعیتی شبیه 60 یا 70 سال پیش رو‌به‌رو خواهیم بود، یعنی یک کلینیک تخصصی بدون تجهیزات ویژه عملاً نمی‌تواند گام مؤثری در درمان بیماران بردارد.
در ایران، سه چهار دسته مهم برای مهندسی پزشکی مطرح است: بیوالکتریک، بیومکانیک و بیومتریال که در هر کدام از موارد از تلفیق مهندسی الکترونیک، مهندسی مکانیک و مهندسی مواد با پزشکی رشته‌های جدیدی متولد می‌شوند که هر کدام با توجه به تخصص‌های موجود، قادر به ایجاد تأثیرات بزرگ در حیطه بهداشت و سلامت خواهند بود.
مهندسی پزشکی، ارمغان جنگی
مهندسی پزشکی بعد از جنگ جهانی دوم و به واسطه توسعه علوم مختلف برای دستیابی به جنگ‌افزارهای مهلک‌تر توسعه چشمگیری یافت. به عنوان مثال با کشف قطعات نیمه هادی و یا ساخت پروتزهایی که برای مجروحان جنگی در جهت ارتقای سطح زندگی افراد مورد استفاده قرارمی‌گرفت، مهندسی پزشکی رشد سریع‌تری پیدا کرد.
در همان زمان بود که پزشکی هسته‌ای به عنوان عاملی برای تشخیص و درمان، هویت تازه‌ای یافت.
در همین راستا می‌توان به دستیابی به فناوری سونوگرافی اولتراسوند به دلیل پیشرفتهای انجام شده در زمینه رادارهای جنگی نیز اشاره کرد.
البته با ورود کامپیوتر، کمک بسیار بزرگی به مهندسی پزشکی شد تا تعبیر سیگنال‌های حیاتی بیماران بستری در CCU و ICU تفسیر کامپیوتری شوند.
مسئله مطرح در دنیای امروزی، مدرن سازی و شبیه‌سازی سیستم‌های بیولوژیک بدن است که بر اساس آن می‌توان مسائلی مثل سیستم حلقه بسته تزریق دارو یا مسائل توان‌بخشی را تولید کرده و یا توسعه داد و از این طریق به بهبود بیماران کمک کرد.
اما اگر بخواهیم از پیشرفت جدیدی در زمینه مهندسی پزشکی یاد کنیم، بهترین گزینه، تراشه‌هایی به نام Veri Chip است که با کار گذاشتن این ریزتراشه- که به اندازه دانه برنج است- در بدن افراد، اطلاعات هویتی، سابقه بیماری‌ها و حتی آلرژی‌های فرد روی آنها ضبط و ذخیره شده و در شرایطی مثل بیهوشی که بیمار قادر به سخن گفتن نیست، به کمک پزشک می‌آید.
مهندسی پزشکی، توجیه اقتصادی دارد
مهندسی پزشکی به عنوان رشته‌ای که می‌تواند تجهیزاتی را تولید کند که ارزش افزوده دارند، می‌تواند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد. اما متأسفانه در ایران ما تنها مصرف‌کننده محصولات خارجی هستیم.
در واقع ما تنها تجهیزات ساده‌ای نظیر اتوکلاو یا تخت‌های CCU و ICU را تولید می‌کنیم. اما در زمینه تجهیزات پیشرفتهای نظیر MRI و دستگاه‌های رادیوتراپی، واردکننده هستیم. البته فناوری‌های میانه‌ای نظیر مانیتورهای اتاق عمل، دستگاه الکتروکاردیوگرافی یا آشکارساز فعالیت جنین نیز در ایران تولید می‌شود.
این تولیدات در مقایسه با آنچه که آمریکا در این زمینه انجام می‌دهد و حدود 80درصد فناوری‌های مهندسی پزشکی را در دست گرفته، میزان ناچیزی است.
لازم به ذکر است که ایران هم به شکل غیرمستقیم واردکننده همین محصولات آمریکایی است البته پس از انقلاب در زمینه واردات از ژاپن و اروپا(به خصوص آلمان و ایتالیا) اقدامات زیادی انجام شده است.
البته پیچیدگی این دستگاه‌ها در حدی نیست که محققان ایرانی قادر به ساخت آن نباشند، ولی از آنجایی که بازار ایران کوچک است تا زمانی که توجیه اقتصادی برای تولید دستگاهی وجود نداشته باشد، تولید انبوه آن صرفاً برای بازارهای داخلی مقرون به صرفه نخواهد بود. از سوی دیگر هنوز در بازارهای جهانی، دستگاه‌ها و تجهیزات ساخت ایران مقبولیت نیافته است تا به عنوان کالایی صادراتی بتوان روی آن حساب کرد.
نکته دیگری که وجود دارد این است که متأسفانه در بسیاری از موارد به دلیل عدم آگاهی مصرف‌کنندگان دستگاه‌های وارداتی از دستگاه‌هایی با پیچیدگی‌های فراوان و قابلیت‌های بسیار، در حد دستگاه‌های پیش پا افتاده و ساده استفاده خواهد شد.
و به این دلیل که بسیاری از واردکنندگان در عرض یک شب ظاهر می‌شوند و بعد اثری از آنها باقی نمی‌ماند، معمولاً آموزشی هم از سوی این شرکت‌ها به مصرف‌کننده‌ها داده نمی‌شود مگر برای شرکت واردکننده توجیه اقتصادی خاصی وجود داشته باشد که در این حالت نیز تضمینی برای علمی بودن آموزش‌های ارائه شده وجود ندارد.
* کارشناس ارشد مهندسی پزشکی