حتی اگر با این گفته موافق هم نباشیم تردیدی نیست که در حال حاضر این معضل یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی کشور محسوب می‌شود؛ معضلی که هر از گاهی برای آن راهکاری مطرح می‌شود اما از آنجا که اغلب این راهکارها مبنای کارشناسی ندارند مشکل همچنان پا برجاست. اما آنچه هم کارشناسان و هم مسئولان بر آن اتفاق نظر دارند و نسبت به آن هشدار می‌دهند احتمال وقوع فاجعه زیست‌محیطی ناشی از خشک شدن ارومیه است؛ فاجعه‌ای که علاوه بر آذربایجان غربی بسیاری از مناطق اطراف را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. برخی مخاطبان همشهری با اظهار نگرانی از وضعیت بحرانی ارومیه می‌پرسند چرا با وجود احتمال بروز فاجعه، معضل همچنان پا برجاست؟ مرور راهکارهایی که درسال‌جاری برای نجات دریاچه ارومیه مطرح شد و نیز اظهارات مسئولان، نمایندگان مجلس و کارشناسان می‌تواند تا اندازه‌ای به این پرسش پاسخ دهد. بدیهی است آنچه در پی می‌آید شماری از این اظهارات را شامل می‌شود ؛ مشت نمونه خروار است!
چه عواملی باعث بروز وضعیت فعلی دریاچه ارومیه شده است؟ برخی احداث میانگذر از دریاچه ارومیه را مهم‌ترین عامل بروز وضعیت کنونی این منطقه عنوان می‌کنند. برای مثال، دکتر بهزاد دهزاد، استاد دانشگاه شهیدبهشتی، 16شهریورماه امسال، دراین باره گفت:«مهم‌ترین دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه جاده میانگذری است که باعث تقسیم‌شدن دریاچه به 2بخش و در نتیجه ساکن شدن آب دریاچه شده است». به گفته این اکولوژیست «این میانگذر از گردش آب جلوگیری کرده و تبخیر سریع آن‌را باعث می‌شود». وی استفاده از آب منطقه برای کشاورزی را دومین دلیل کم‌آبی دریاچه ارومیه ذکر کرد و گفت: «تغییرات اقلیمی و ایجاد سدها عوامل دیگر کم آبی به شمار می‌آیند».
اما برخی از کارشناسان معتقدند آنچه دریاچه ارومیه را تا آستانه بحران پیش برده ساخت سدهای متعدد است؛ باوری که بسیاری از کارشناسان بر آن تاکید می‌کنند. ازجمله فاطمه ظفرنژاد، پژوهشگر آب و توسعه پایدار و از طرفداران جدی این نظریه، معتقد است: «ساخت بیش از 40سد در آبخیزهای بالادست در 50سال گذشته، جلوی ورود سالانه 5/5میلیارد مترمکعب آب به دریاچه ارومیه را گرفته و 60درصد این زیست‌بوم ارزشمند را به شوره‌زاری خطرناک تبدیل کرده است».
وی معتقد است:« اگر برای دریاچه ارومیه چاره‌اندیشی نشود تا 4-3 سال دیگر، از آن شوره‌زار پهناوری برجای خواهد ماند که اثر ناسازگاری بر اقلیم، کشاورزی، باغداری و گردشگری برجای خواهد گذاشت». وی هشدار می‌دهد خشک شدن دریاچه ارومیه سلامت مردم را با خطر جدی مواجه می‌سازد. کمااینکه در حال حاضر هم غبار نمک به باغ‌ها و کشتزارها آسیب زده است.
ظفرنژاد که در زمینه سدسازی و تبعات آن بر زیست‌بوم‌ها تحقیقات دامنه‌داری انجام داده است و کتاب «رودهای خاموش» نوشته پتریک مک کالی - عضو کمیته اجرایی برنامه محیط‌زیست و سد وتوسعه سازمان ملل متحد- را که طی آن پیامدهای زیست‌محیطی سدهای بزرگ به تفصیل بیان شده، به فارسی برگردانده است 3راهکار ارائه شده از سوی مسئولان شامل انتقال حوضه‌ای، باروری ابرها و اصلاح کارایی آب را به نقد می‌کشد و از «یکپارچه‌سازی مدیریت آب کشور»، «فراهم کردن زمینه برای ورود جوامع بومی آب‌بر و کشاورزان به سامانه قانونگذاری»، «تغییر رویکرد مدیریت آب از ساخت وساز به اصلاح الگوی مصرف»، « بازکردن دریچه سدها و خالی کردن دریاچه‌های مصنوعی» و « برچیدن سدها در درازمدت» به‌عنوان راهکارهای حل معضل دریاچه ارومیه یاد می‌کند.
معضل از نگاه وزارت نیرو
دراین میان اظهارات مسئولان وزارت نیرو درباره علل خشک‌شدن دریاچه ارومیه بسیار قابل تأمل است. 6شهریورماه امسال، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا در جمع خبرنگاران، دلیل اصلی خشک‌شدن دریاچه ارومیه را تغییرات اقلیمی و خشکسالی در چند سال اخیر عنوان کرد و گفت: «کاهش 50درصدی روان‌آب‌ها اثری منفی بر این دریاچه گذاشته است که بر این اساس، سازمان حفاظت محیط‌زیست باید چاره‌اندیشی کند». محمدرضا عطارزاده افزود: «تا قبل از بارش‌های اخیر میزان بارش‌ها در کشور با 24درصد و میزان روان‌آب‌ها با 56درصد کاهش مواجه بود که این وضعیت باتوجه به بارش‌های روزهای اخیر 3 تا 4میلی‌متر بهبود پیدا کرده و میزان کاهش بارش‌ها در مقایسه با سال گذشته به 20درصد تقلیل یافته است». 16 اسفندماه جاری مدیرعامل آب منطقه‌ای آذربایجان غربی درگفت‌وگو با همشهری با اعلام اینکه ذخیره کل سدهایی که در حوضه آبخیز این دریاچه احداث شده‌اند 500میلیون متر مکعب است، گفت: «حتی اگر دریچه سدها باز شده و ذخیره آنها به‌طور کامل به دریاچه ارومیه وارد شود سطح دریاچه ارومیه حداکثر 6سانتی‌متر بالا می‌آید و در نتیجه مشکل برطرف نخواهد شد زیرا دریاچه ارومیه برای احیا و خروج از وضعیت اسفبار کنونی به 15میلیاردمترمکعب آب نیازدارد».
نقی کریمی حجم کل آب استان آذربایجان غربی را به‌طور متوسط در سال 18میلیاردمترمکعب ذکر کرد و افزود: «در حال حاضر 40درصد آب استان به‌ویژه در بخش کشاورزی هدر می‌رود، لذا برای نجات دریاچه ارومیه باید راندمان آبیاری را بالا ببریم و آب را با ارزش واقعی عرضه کنیم». به گفته وی حدود 60هزار حلقه چاه در آذربایجان‌غربی وجود دارد که از این تعداد 24 هزار حلقه به‌طور غیرمجاز حفر شده و فاقد پروانه هستند؛ «متأسفانه اغلب این چاه‌ها در حوضه آبخیز و اطراف دریاچه حفر شده و تاثیر نامطلوبی بر دریاچه گذاشته‌اند».
از نگاه مجلس
5 شهریورماه امسال خبری روی خروجی خبرگزاری فارس قرار گرفت، مبنی براینکه 22 نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی(نمایندگان آذربایجان و اردبیل) با ارسال نامه‌ای خطاب به هیأت رئیسه مجلس، خواستار پیگیری و حل مشکل دریاچه ارومیه به‌طور کارشناسانه و فوری شدند.دراین نامه با تاکید بر رأی مثبت به 2 فوریت طرح نجات دریاچه ارومیه (انتقال آب رودخانه ارس و پمپاژ آب از رودخانه سیلوه در پیرانشهر که مردادماه در مجلس مطرح شده بود)، از هیات رئیسه مجلس حل مشکل دریاچه به‌طور کارشناسانه و فوری درخواست و تصریح شده بود دولت باید در قبال تبعات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حاصل از روند خشک شدن دریاچه پاسخگو باشد.پس از اعلام این طرح، همشهری سراغ برخی اعضای کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس رفت و نظر آنها را درباره حل معضل دریاچه ارومیه جویا شد. دکتر احمدعلی کیخا، دکتر اقتصاد کشاورزی و نایب رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی، راهکار فوری نجات دریاچه ارومیه را «رهاسازی بخشی از آب‌های ذخیره‌شده در پشت سدها» عنوان کرد، در عین حال «تخصیص بهینه آب بین محیط‌زیست و کشاورزی» را راهکار درازمدت برای حل معضل دریاچه ارومیه دانست؛ با این توضیح که دولت حقابه اراضی کشاورزی را بخرد و به محیط‌زیست بدهد تا به این ترتیب بخشی از فعالیت‌های کشاورزی کاهش یابد و مشکل کم آبی دریاچه برطرف شود.
محمد علی دلاور، نماینده درگز خراسان رضوی که لیسانس ریاضی دارد، تاکید کرد: «تنها محیط‌زیست و وزارت نیرو باید با رعایت حقابه، حیات را به دریاچه ارومیه بازگردانند و هر چه زودتر به قرارداد جامه عمل بپوشانند تا این دریاچه نجات پیدا کند. در درازمدت نیز باید فکری اساسی برای این معضل شود که هم زیرنظر محیط‌زیست و هم وزارت نیرو باشد».اقبال محمدی نماینده مریوان و فوق لیسانس آبخیزداری گفت: «کار را باید به کاردان سپرد. کارشناسان برنامه‌هایی را درنظر گرفته‌اند و مسئولین سیاسی باید اجازه دهند کارشناسان و متخصصان حفاظت محیط‌زیست با مطالعه برنامه‌ریزی کنند. باید فکری برای تمام دریاچه‌ها کرد نه فقط دریاچه ارومیه».
حجت‌الاسلام داوود محمد جانی که از آباده فارس به مجلس راه یافته، متاثر از مشکلات زیست‌محیطی حوزه انتخابی‌اش تصریح کرد: «این بی‌عدالتی است که بودجه فقط به یک دریاچه اختصاص یابد. دریاچه‌های بختگان و طشک هم در فارس مشکل دارند و باید بودجه به تمام دریاچه‌ها تعلق گیرد».بهمن محمدی، نماینده فریدن اصفهان هم گفت: «این مشکل (خشک شدن دریاچه ارومیه) یک‌شبه ایجاد نشده که در مدت زمان کوتاهی بتوان برای آن کاری کرد. باید با تأمل و برنامه‌ریزی طی چندین سال این مشکل را حل کنیم». در این میان اظهارات نادر قاضی‌پور نماینده ارومیه در خور تأمل است. وی در گفت‌وگو با همشهری ضمن تاکید بر انتقال آب ارس و سیلوه به دریاچه ارومیه تصریح کرد: «تنها راه همین است. چون 90درصد خشک شدن دریاچه ارومیه به خشکسالی مربوط است.».
وی درباره برنامه جامع مدیریت آب دریاچه ارومیه که به تصویب هیات دولت رسیده و مسئولان محیط‌زیست از آن به‌عنوان کارسازترین برنامه برای رفع معضل دریاچه ارومیه نام می‌برند، گفت:« 3سال حرف زدند، جلسه گذاشتند، حق جلسه گرفتند، ماموریت رفتند اما هیچ کار عملی‌ای نکردند».
قاضی‌پور تصریح کرد: «تا زمانی که بارندگی خوب نباشد و وضعیت اکولوژیک دریاچه به حد مطلوب نرسد باید آب ارس و سیلوه را به ارومیه بیاورند ». وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان ارومیه را نجات داد، گفت: «به‌طور ضرب‌الاجل باید از بودجه‌ای که وزارت نیرو دارد، آب از ارس به‌وسیله لوله درست به دریاچه بیاید؛ البته نه از طریق جلفا، صوفیان، مرند، شبستر و آذربایجان شرقی (که زمین‌های مرد‌ه‌شان را زنده کنند و آب را به کشاورزان بدهند) بلکه آب باید مستقیما با احداث یک تونل 14کیلومتری به دریاچه بیاید».
واکنش کارشناسان به طرح انتقال آب
19شهریورماه امسال پس از مطرح شدن طرح انتقال آب از رودخانه ارس و پمپاژ آب از رودخانه سیلوه در پیرانشهر به دریاچه ارومیه، همشهری این طرح را در گفت‌وگو با برخی کارشناسان، بررسی و ارزیابی کرد که درادامه، گفته‌های 2کارشناس از مجموع این کارشناسان بازگو می‌شود. دکتر برهان ریاضی، عضو هیأت علمی و پژوهشگر تالاب، این طرح را مغایر با معیارهای زیست‌محیطی عنوان کرد و گفت:« انتقال آب از یک حوضه به حوضه دیگر ممکن است حل‌کننده مشکل حوضه مقصد باشد ولی در واقع جابه‌جاکردن مشکل است. این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: مسئله این است که ما در حوضه محدود بالادست دریاچه ارومیه روی تمام رودخانه‌های آب شیرین سد زده‌ایم. این سدسازی‌ها باعث‌شده از بعضی از این رودخانه‌ها حتی یک قطره آب هم به دریاچه ارومیه راه پیدا نکند». به گفته وی سدسازی و بستن دریچه سدها روی دریاچه ارومیه مهم‌ترین دلیل کاهش سطح آب این دریاچه است. دکتر اسماعیل کهرم، مدرس محیط‌زیست، نیز با اشاره به 35 سد احداث شده روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه گفت: «با ساخت این سدها اراضی زیرکشت دریاچه ارومیه از 300هزار هکتار به 700هزار هکتار افزایش یافت و در نتیجه آبی که قرار بود وارد دریاچه ارومیه شود صرف اراضی زیرکشت می‌شود.
این در حالی است که تا پیش از احداث این سدها، سالانه 5/5میلیاردمترمکعب آب از طریق رودخانه‌ها به ارومیه وارد می‌شد».وی افزود: «یک‌سال‌ونیم پیش همزمان با حضور هیات دولت در ارومیه، مردم از دولت خواستند تا برای نجات این دریاچه اقدام کند. در پی آن، هیات دولت چند راهکار پیشنهاد داد که عبارت بودند از: بارورسازی ابرها، جایگزین کردن آبیاری قطره‌ای به جای آبیاری سنتی و تامین حقابه توسط وزارت نیرو. در واقع قرار شد وزارت نیرو 7/3 میلیارد مترمکعب آب به دریاچه ارومیه تخصیص دهد». این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در حال حاضر60 درصد دریاچه ارومیه خشک شده، گفت: «نخستین گام برای نجات دریاچه ارومیه آن است که وزارت نیرو، 20درصد آب پشت سدها را به دریاچه اختصاص دهد تا در طول سال این آب به دریاچه ارومیه وارد شود. تداوم این شیوه، کارسازترین راهکار برای نجات دریاچه ارومیه است».
برخلاف کارشناسان
باوجود آنکه اکثر قریب به اتفاق کارشناسان و صاحب‌نظران محیط‌زیست، سدهای متعدد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را یکی از عوامل اصلی خشک‌شدن دریاچه ارومیه عنوان می‌کنند، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست شهریورماه امسال اعلام کرد که سدها مشکلی برای دریاچه ارومیه ایجاد نکرده‌اند. محمدجواد محمدی‌زاده، پتانسیل آبی دریاچه ارومیه را 6میلیارد و 800 میلیون متر مکعب و پتانسیل آبی کل سدهای ایجاد شده و در حال ساخت را یک میلیارد و 800میلیون متر مکعب عنوان کرد و افزود: «سدهایی که بر رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه ایجاد شده‌اند، مشکلی در رابطه با کم آبی این دریاچه ایجاد نمی‌کنند بلکه مشکلی که وجود دارد مربوط به خشکسالی و برداشت آب از این دریاچه برای کشاورزی است».