ما در این مبحث به دو جرم علیه اشخاص به‌طور مجزا می‌پردازیم؛توهین و افترا.
باتوجه به جامع بودن کتاب جرائم علیه اشخاص دکتر میرمحمد صادقی، عموم مطالب به‌طور مستقیم از ایشان نقل شده است. ابتدا باید ذکر کرد که برای تحقق جرائم فوق باید 3 رکن همزمان وجود داشته باشند؛ رکن قانونی، رکن مادی و رکن معنوی.
توهین
توهین در لغت به معنای خوار کردن، سبک داشتن، خواری و خفت آمده است ( محمد معین - فرهنگ فارسی - توهین).
جرم توهین دارای اقسامی است: توهین ساده عبارت است از توهین و اهانتی که به‌رغم دارا بودن وصف مجرمانه از هیچ کیفیت مشدده‌ای برخوردار نیست.
توهین ساده
این جرم در ماده 608 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 پیش‌بینی شده است که مقرر می‌دارد « توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا 74 ضربه و یا 50هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود».
الف) عنصر مادی:این عنصرمادی مشتمل بر 3بخش است که عبارت است از: رفتار فیزیکی مرتکب، مجموعه شرایط و اوضاع و احوال لازم برای تحقق جرم و نتیجه حاصله.
رفتار فیزیکی: رفتار فیزیکی می‌تواند به شکل گفتار، کردار، نوشتار و حتی اشارات مختلف دست و چشم و نظایر اینها باشد. بدین‌ترتیب هر چند در فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، نمونه بارز توهین است چرا که در ماده 608: لفظ (از قبیل) نشان می‌دهد، تنها یکی از مصادیق متعدد آن محسوب می‌شود بدین ترتیب - اعمالی مثل آب دهان انداختن روی دیگری، انداختن، هل دادن تحقیرآمیز دیگری و برداشتن خشونت‌آمیز کلاه یا عمامه از روی سر شخص محترمی، اینها عرفاً باعث تخفیف و تحقیر شخص است. مطابق تبصره ماده 87 قانون تعزیرات سابق مصوب سال 62: درصورتی که توهین به‌صورت ضرب یا منتهی به جرح یا نقص باشد علاوه بر مجازات این ماده، به مجازات خود آن عمل نیز محکوم خواهد شد.
رفتار فیزیکی لازم برای تحقق جرم توهین قابل بحث است.
هرچند ترک عملی که عرف انتظار انجام آن را از مرتکب دارد، گاه از نظر مردم رفتاری خلاف موازین ادب و اخلاق تلقی می‌شود. برای مثال سلام نکردن به شخص واجب الاحترام، ولیکن برای کیفری محسوب شدن توهین، باید فعل توهین از مرتکب سرزند.
شخص حقیقی بودن مخاطب:با توجه به اینکه در ماده 608، توهین به اشخاص حقوقی مشمول این ماده نمی‌شود بنابراین کسی را نمی‌توان به‌علت ارتکاب توهین علیه دولت یا یک شرکت خصوصی و نظایر این موارد محکوم کرد.
زنده بودن مخاطب: برخی از نویسندگان، توهین به اشخاصی که در قید حیات نیستند را نیز مشمول ماده 608 دانسته‌اند، به‌نظر می‌رسد. واژه« افراد» در ماده فوق به انسان‌های زنده اشاره دارد و در نتیجه توهین به مردگان تنها درصورتی می‌تواند مشمول ماده مذکور قرار گیرد که عرفاً توهین به بازماندگان تلقی شود و در واقع آنان بزه دیده محسوب می‌شوند. این موضع در تبصره 2 ماده 30 از قانون مطبوعات مصوب سال 1364 نیز پذیرفته شده است که به موجب آن « هرگاه انتشار مطالب مذکور در ماده فوق راجع به شخص متوفی بوده ولی عرفاً هتاکی به بازماندگان وی به حساب‌آید هر یک از ورثه قانونی می‌تواند از نظر جزایی یا حقوقی طبق ماده و تبصره فوق اقامه دعوی نماید».
حضوری یا علنی بودن توهین: جز در مواردی که در قانون به آن تصریح شده است، علنی بودن توهین شرط تحقق آن محسوب نمی‌شود در واقع اگر کسی هم در یک مکان خصوصی و بدون حضور شاهد به دیگری توهین کند مرتکب جرم می‌شود، حتی حضور مخاطب توهین هم شرط تحقق نیست، ممکن است شخصی به کسی که در میان جمعی حضور ندارد توهین کند. حال آیا منظور از حضوری، حضور فیزیکی است بلکه همین که شخص مخاطب، مثلاً از طریق تلفن، الفاظ توهین‌آمیز را می‌شنود یا از طریق ارتباط اینترنتی حرکات توهین آمیز را مشاهده کند کفایت میکند.
صریح بودن توهین:در قانون استفساریه مصوب مجلس شورای اسلامی در سال 79 مورد تصریح قرار گرفته است.
برای شمول موادی مثل 513، 514، 608 و 609 قانون مجازات اسلامی و مواد مشابه در قانون مطبوعات در مورد توهین و سب و لعن، باید الفاظ و حرکات مرتکب صراحت بر توهین داشته و به‌اصطلاح تفسیر بردار نباشد در واقع درصورت عدم‌صراحت مرتکب به جرم توهین محکوم نخواهد شد.
عدم‌لزوم ارتجالی بودن(ابتدایی بودن) توهین: در قوانین قبل از انقلاب بند 33 ماده 1 سال 1324 در آیین‌نامه امور خلافی « کسانی که بدواً به دیگری شروع به فحاشی یا طلب خود را به هتاکی مطالبه کنند یا به هر نحوی از انحا به دیگری اهانت و هتک حرمت نمایند». مجازات حبس و جزای نقدی مقرر کرده بود. ولکین در ماده 608 قانون تعزیرات و دیگر مواد راجع به موضوع توهین، ابتدایی بودن توهین وجود ندارد.
نتیجه حاصله: جرم توهین مقید به نتیجه نیست و در واقع یک جرم مطلق است بنابراین اگر مخاطب روحیه بالایی هم داشته باشد حتی اگر عملاً از توهین ناراحت نشود باز هم جرم توهین، به صرف موهن بودن رفتار مرتکب از نظر عرف، محقق شده است.
ب ) عنصر روانی: جرم توهین یک جرم عمدی است و ارتکاب غیرعمدی آن در حقوق جزا شناخته شده نیست یعنی مرتکب « عمد در ارتکاب رفتار موهن نسبت به دیگری» را داشته باشد در واقع این مطالب به دو مورد اشاره میکند:
1 - مرتکب در ارتکاب عمل خود عامد باشد یعنی در حالت خواب و هیپنوتیزم و مستی نباشد و کلاً بدون اراده مرتکب صورت نگیرد.
2 - مرتکب از موهن بودن رفتار خود اطلاع داشته باشد، برای مثال برخی تفاوت‌های فرهنگی یا زبانی باعث عدم‌اطلاع وی نباشد.
توهین مشدد به اعتبار مقام مخاطب
قانونگذار در برخی موارد به اعتبار مقام و شخصیت طرف اهانت شده، برای مرتکب مجازات بیشتری تعیین کرده است.
الف: توهین به مقام معظم رهبری
در ماده 514 قانون تعزیرات مقرر شده « هرکس به حضرت امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی رضوان‌الله علیه و مقام معظم رهبری به‌نحوی از انحا اهانت نماید، به حبس از 6 ماه تا 2 سال محکوم خواهد شد».
ب: توهین به سایر کارکنان و مقامات دولتی ایران
ماده 609 قانون مجازات اسلامی؛ « هر کس با توجه به سمت به یکی از روسای سه قوه یا معاونان رئیس‌جمهور یا وزرا یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین نماید به 3 تا 6 ماه حبس و یا تا 74 ضربه شلاق و یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود».
با توجه به مضمون ماده فوق افراد مورد حمایت در ماده فوق ماموران دولتی هستند نه سایر اشخاص. و نوع رابطه استخدامی آنها با دولت هم (رسمی، پیمانی، و غیره ) مهم نیست.
ج: توهین به مقامات سیاسی خارجی
ماده 517 قانون تعزیرات مصوب 1375؛« هر کس علناً نسبت به رئیس کشور خارجی یا نماینده سیاسی آنکه در قلمرو خاک ایران وارد شده است توهین نماید به 1 تا 3 ماه حبس محکوم می‌شود، مشروط به اینکه در آن کشور نیز در مورد مذکور نسبت به ایران معامله متقابل بشود».
در ماده فوق چند مطلب است:
1 - در قلمرو خاک ایران وارد شده است: ظاهرا حضور این مقام خارجی در قلمرو دریایی یا هوایی ایران کفایت نمی‌کند.
2 - رئیس کشور خارجی: منظور شخص اول آن کشور است که معمولاً مطابق قانون اساسی آن کشور تعیین می‌شود.
3 - نماینده سیاسی: منظور رئیس هیات نمایندگی آن کشور در ایران است که با توجه به سطح روابط آن کشور با ایران می‌تواند سفیر، کاردار آن باشد و حتی مقامات دولتی سایر کشورها را که پیرو دعوت رسمی دولت ایران و جهت یک وظیفه دولتی به ایران سفر می‌کنند را در بر می‌گیرد.
د: توهین به صاحبان حرفه‌ها و مشاغل خاص
گاه در قوانین مختلف توهین به برخی صاحبان حرفه‌ها و مشاغل خاص جرم شناخته شده برای مثال در ماده 20 « لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری مصوب 1333» برای توهین به وکیل دادگستری حین انجام وظیفه وکالتی یا به سبب آن مجازات حبس از 15 روز تا 3 ماه تعیین کرده است.
توهین مشدد به اعتبار جنسیت یا آن طرف توهین
در قانون، زن بودن یا صغیر بودن قربانی جرم توهین را موجب تشدید مجازات می‌داند.
ماده 619 قانون تعزیرات؛ «هر کس در اماکن عمومی یا معابر، متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت به آنان توهین نماید به حبس از 2 تا 6ماه و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد». در این ماده منظور از «تعرض» دست‌درازی و ایجاد مزاحمت جسمانی است و منظور از «اطفال» هم کودکانی هستند به براساس ماده 1210 قانون مدنی به سن بلوغ شرعی نرسیده‌اند.
توهین مشدد به اعتبار نحوه ارتکاب
درماده 700 قانون تعزیرات؛ « هر کس با نظم یا نثر به‌صورت کتبی یا شفاهی کسی را هجو کند و یا هجویه منتشر نماید به حبس از 1 تا 6 ماه محکوم می‌شود».
هجو: گاهی ممکن است شخص توهین‌کننده با مرتبط کردن کلمات و عبارات به یکدیگر شخص مقابل را در قالب یک قطعه منظوم یا منثور مورد اهانت قرار دهد که این کار را هجو می‌گویند. در واقع شرط تحقق این جرم مرتبط کردن کلمات و واژه‌ها به یکدیگر در قالب یک شعر یا قطعه منثور است و صرف پی در پی گفتن کلمات توهین آمیز به دیگری موجب تحقق هجو نمی‌شود.
توهین مشدد به اعتبار وسیله ارتکاب
برای مثال از مطبوعات به‌عنوان وسیله‌ای برای توهین به اشخاص اعم از مسئولان دولتی و افراد عادی استفاده می‌شود.
در قانون مطبوعات اعمالی چون اهانت به دین اسلام و مقدسات آن و اهانت به رهبری و مراجع مسلم تقلید، افترا به مقامات و مردم و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی و توهین به شخص متوفی که عرفاً توهین به بازماندگان وی به حساب آید، انتشار مطالب مشتمل بر تهمت، افترا، فحش و الفاظ رکیک یا نسبت‌های توهین‌آمیز و نظایر آن نسبت به اشخاص ممنوع دانسته شده است.
توهین مشدد به اعتبار ماهیت انتساب
گاهی ممکن است گفتار و رفتار توهین آمیز کسی نسبت به دیگری به‌گونه‌ای باشد که به جای آنکه صرفاً موجب تخفیف شخصیت و تحقیر او شود ارتکاب عمل مجرمانه‌ای را به‌طور صریح به وی نسبت دهد که این نوع گفتار و رفتار موجب تشدید مجازات مرتکب در مقایسه با توهین ساده خواهد شد.