به این سنگ لازورد و لاژورد نیز گفته شده است. استخراج آن بیش از ۲۵۰۰ سال در افغانستان رواج داشته و عمدتاً به مصر باستان صادر می‌شده است. پژوهش‌ها نشان داده که لاجوردِ استخراج‌شده از معدن سرِ سنگ در افغانستان تنها منبع شناخته شدۀ لاجورد در دنیای باستان بوده است. این سنگ، نیمه کدر تا کدر بوده و دارای سختی متوسط بین 5 تا 6 می‌باشد. جلای آن شیشه‌ای یا موم‌گونه است.
ورقه لاجورد صیقل‌خورده با دانه‌هاى پیریت درون آن، در مشرق زمین به آسمان پرستاره تشبیه شده است. در کتاب‌هاى قدیمى (55 پس از میلاد)، لاجورد را به عنوان پادزهرى براى نیش مارهاى سمى توصیه کرده‌اند.
لاجورد در مسیر تاریخ
کیفیت و ذخیره لاجورد افغانستان در جهان بى‌نظیر است و یک گنج جهانى محسوب مى‌شود. شواهد نشان مى‌دهد بهره‌بردارى از معادن لاجورد بدخشان در این کشور از بیش از 6500 سال قبل شروع شده است که قدیمى‌ترین تجارت معروف سنگ‌هاى قیمتى جهان به حساب مى‌آید.
لاجوردهاى پیدا شده در اهرام داشور مصر (Dashour)، قدیمى‌ترین مدرک ثابت شده تجارت سنگ‌هاى قیمتى بین مصر و افغانستان است که به بیش از 4400 سال قبل بر مى‌گردد. از تمام سنگ‌های آبى شناخته شده در دوره‌هاى باستان، لاجورد بالاترین ارزش را داشته است، این سنگ در اوایل قرون وسطى به لاجورد معروف شد.
زیبایى آن به مقدار وجود این کانى‌ها وابسته است. لاجورد از رنگ آبى متمایل به آبى سبز تا آبى ارغوانى سیر متفاوت است. رنگ ایده‌آل آن آبى سیر با عمق و شدت فوق‌العاده است.
پیشینه
از اطلاعاتى که امروز در دست داریم، به نظر مى‌رسد لاجورد اولین سنگ استخراج شده توسط بشر باشد. لاجورد از منطقه تولید در بدخشان شهرت و گسترش یافت. جغرافیدانان عرب در قرن دهم میلادى، بدخشان را سرزمینى غنى از چراگاه و کوهستان‌هاى آن را مملو از لاجورد و یاقوت معرفى کرده‌اند. سه قرن بعد، مارکوپولو در سال 1271 میلادى مقدارى لاجورد بدخشان را به اروپا برد، گرچه خود او هرگز این معادن را ندیده بود.
لاجورد تحت عنوان یاقوت کبود بارها در متون و اسناد قدیمى ظاهر مى‌شود. بدخشان با بیش از 3220 کیلومتر فاصله از مصر، منبع لاجورد براى تمدن‌هاى قدیم مصر، بابل (عراق امروزى)، یونان و روم بوده است. در مصر باستان هیچ سنگ قیمتى بیشتر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت.
حفارى در نغدا (Naqada) که قدیمى ترین سلسله مصریان است (3100-3300 قبل از میلاد)، اولین موارد استفاده مصریان از لاجورد را به عنوان سنگ زینتى در جواهرات آشکار کرده است. در سواحل رود نیل، مجسمه‌هایى از لاجورد وجود داشته است. این سنگ در میان اشیاى قیمتى به عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى‌شد. در مجسمه طلای فرعون و نفرتیتی در قسمت چشم کار گرفته شده است. مصریان باستان این سنگ را به صورت پودر درآورده و برای مواد آرایشی و نقاشان برای ایجاد رنگ آبی در نقاشی‌های خود از آن استفاده می‌کردند.
دانه‌هاى لاجورد در دفینه‌هاى نوسنگى در مهرگار پاکستان و آسیاى مرکزى یافت شده‌اند. 3500 سال قبل از میلاد، تجارت لاجورد میان بین‌النهرین و بدخشان برقرار شد.
لاجورد بیش از دیگر سنگ‌هاى قیمتى، به طرز چشمگیرى در صنایع دستى فرهنگ‌هاى باستانى حضور داشته است. استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه، روکش ابزار، چوگان، صفحات بازى، جام‌ها، شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان، دسته‌هاى خنجر و طلسم‌ها به چشم مى‌خورد. در یک محوطه باستان‌شناسى در بین‌النهرین مربوط به 2 تا 3 هزار سال قبل از میلاد، آویزه‌هایى از لاجورد تراش داده شده یافت شده است.
لاجورد به صورت پودر در مى‌آمد و به عنوان دارو و لوازم آرایش استفاده مى‌شد. قصر داریوش در شوش با لاجورد تزئین شده بود (522-466 ق-م). در قرون وسطی نیز از آن برای تولید رنگ موزاییک و ساخت کلیسا استفاده می‌شد.
کانی‌شناسى و سنگ‌شناسى لاجورد
لاجورد یا لاژورد (Lapis lazuli) همان سنگ ارمنى یا گل ارمنى است و به زبان سرخپوستى huinzo، گفته مى‌شود. واژه لازور از واژه فارسى باستان لاژورد گرفته شده که به عربى لاجورد آمده و از عربى وارد زبان‌هاى دیگر شده است. در فارسى براى آسمان و آسمانى رنگ آمده است. سنگ لاجورد، آمیخته‌اى از کانى‌هاى هائوین، کلسیت، سودالیت، نوزآن،اوژیت و هورنبلند بوده و داراى ترکیب شیمیایى است. لاجورد داراى درون‌گیرهاى پیریت است. سیستم کریستالى لاجورد مکعبى، داراى سختى 5-6 در مقیاس موهس، وزن مخصوص آن 3-2.5 و داراى ضریب شکست 1.5 است. به صورت نیمه شفاف و جلاى شیشه‌اى تا چرب دیده مى‌شود. رنگ خاکه آن آبى است و در رنگ‌هاى آبى آسمانى، آبى سیر و بنفش نیز دیده مى‌شود.
جغرافیاى تاریخى و راه‌هاى دسترسى به معادن لاجورد
جمعیت و مردم آرام بدخشان افغانستان با شخصیتى صلح‌جو، فرزندان ساکنان قدیمى هستند که از هجوم اقوام بربر به کوهستان پناه بردند. رشته کوه‌هاى سر به فلک کشیده پامیر و هندوکش، ناحیه مرکزى بلخ باستان (Bactria) به جز غرب و شمال را محصور مى‌کنند. از قدیم الایام، مواد معدنى غنى هندوکش شرقى شامل لاجورد، یاقوت، طلا و نمک، بازرگانان را از دور و نزدیک جذب این منطقه مى‌کرده است. شواهد زیادى از تجارت لاجورد به راه‌هاى دور و از راه خشکى از جمله به سمت بین‌النهرین، اور (تمدن باستانى بابل)، مصر، هند و دیگر امپراطوری‌ها در هزاره پنجم قبل از میلاد وجود دارد.
بدخشان -استان غربى تبت قدیم- در این راه تجارى و در میان تمام استان‌هاى علیاى آمودریا (رود جیحون) بى‌نظیر بوده است و علاوه بر وجود معادن یاقوت و لاجورد آن، به خاطر چراگاه‌هاى عالى، دره‌هاى گسترده و بسیار حاصلخیز و آب و هواى خوب نیز مشهور بوده است. براساس تاریخ کهن ترک‌ها و تاتارها، معادن دیگرى شامل ذخایر آهن، سرب، زاج، آمونیاک، گوگرد، اخرا و مس در حواشى معادن لاجورد وجود داشته، اما تنها لاجورد مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گرفته است.
افسانه‌ها در آسیاى میانه حکایت از سنگى در ارتفاعات پامیر مى‌کردند که ایرانیان آن را لاژورد مى‌نامیدند. سال 1930 میلادى یک هیات اعزامى از زمین‌شناسان شوروى سابق، اکتشاف لاجورد را در پامیر آغاز کردند. در حالى که دانشمندان شوروى سابق زادگاه لاجورد را براى محافل علمى گزارش کردند، افراد بومى قبلا این ذخیره را مى‌شناختند.
اولین کاوش مفصل ذخایر لاجورد منطقه سرسنگ در بدخشان افغانستان در سال‌هاى 1963-1965 میلادى توسط زمین‌شناسان شوروى سابق در معدنى نزدیک بخش علیاى رودخانه کوکچه-که یک آبریزه آمودریاست- انجام شد. این منطقه در 70 کیلومترى جنوب فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان در ارتفاع بین 3700 تا 4300 مترى از سطح دریا قرار داد. تنها در ماه‌هاى ژوئن تا سپتامبر این معادن قابل بهره‌بردارى هستند و به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط آب و هوایى سخت، غیر قابل عبور هستند. فاصله معادن لاجورد تا کابل از طریق دره پنج شیرکه به راه جنوبى معروف است، حدود 300 کیلومتر است.
وضعیت توپوگرافى و زمین‌شناسى معادن لاجورد ولایت بدخشان در کوهستان‌هاى بخش شمال شرقى افغانستان در طول تاریخ به دلیل ذخایر لاجوردش معروف شده است. روى این معادن به طور متناوب بیش از6500 سال کار شده است. بدخشان منطقه‌اى بسیار زیبا، با کوهستان‌هاى چشم‌نواز اما صعب‌العبور با ارتفاع بین 1830 متر تا 5180 متر از سطح دریا و با دره‌هاى تنگ و عمیق و رودخانه‌هاى خروشان است. به دلیل نبود گیاه در این دره‌ها و کوه‌ها، ساکنان کمى در این منطقه زندگى مى‌کنند. کوه آبى که باجورد نامیده شده است، در امتداد ساحل شرقى رودخانه کوکچه قرار دارد. دره کوکچه یکى از دره‌هاى بسیار باریک، ژرف و صخره‌ایست که عبور از آن بسیار مخاطره‌آمیز است.
لاجورد تنها سنگ قیمتى است که در داخل مرمر یافت مى‌شود و ترکیب کانى‌شناسى آن شامل لازوریت، کلسیت، پیریت و تا حد کمى دیوپسید، آمفیبول، فلدسپار، میکا و دیگر سیلیکات‌هاست. لاجورد به صورت رگه‌هایى در داخل مرمرى به ضخامت 400 متر و به رنگ سفید با رگه‌هاى خاکسترى (این نوع مرمر را cipolin مى‌گویند) یافت می‌شود و کاملا با کلسیت و دولومیت همراهى مى‌شود. کانى پیریت به مقدار فراوان به صورت ریزدانه با لاجورد اختلاط یافته است. رنگ آبى سیر لاجورد از وجود کانى لازوریت است. لاجورد به رنگ آبى کمرنگ را افغانیت مى‌نامند.
رنگ لاجورد بر اساس مقدار مختلف ناخالصى‌ها، متغیر است. در برخى قسمت‌ها کانى لازوریت به صورت بلورهاى بسیار زیباى 12وجهى یافت مى‌شود. برخى زمین‌شناسان، 9 منطقه استخراج سنگ لاجورد را نام برده‌اند که مهم‌ترین آنها معادن چیلمک، شق دره، استورمبى و سرسنگ است و از ارتفاعى بین 1830 تا 5180 متر برخوردارند. از این چهار معدن امروزه تنها معدن سرسنگ مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گیرد و لاجورد سرسنگ در بازارهاى خرید و فروش سنگ‌هاى قیمتى مشهور است.
روش‌هاى معدن‌کارى و ویژگى‌هاى لاجورد بدخشان
معدن سرسنگ و روستاى کوران در ساحل سمت راست رودخانه کوکچه در 56 کیلومترى جنوب روستاى جورم و در ارتفاع 2285 مترى از سطح دریا قرار گرفته است. در روستاى کوران حدود 300 معدنچى بدون خانواده‌هایشان در شیفت‌هاى کارى ده روزه در معدن مشغول بکارند. دره رود کوکچه در محل معدن حدود 183 متر عرض دارد و ورودى تونل‌ها از سطح رودخانه حدود 460 متر ارتفاع دارند. معادن منطقه شامل مجموعه‌اى از غارها با دیواره‌هاى بلند است که گاهى ارتفاع کف تا سقف این غارها به 45 متر مى‌رسد.
روى دیواره غارها دوده ضخیمى پوشیده شده است که نشان‌دهنده استخراج به روش سنتى در سالیان بسیار دور است. معدنچیان در گذشته‌هاى دور با استفاده از آتش، سنگ را مى‌گداختند سپس با آب آن را سرد و خنک مى‌کردند. این عمل باعث ایجاد ترک و درز و شکاف عمیق در سنگ‌ها مى‌شده سپس با چکش، لاجورد را از داخل سنگ‌ها جدا مى‌کرده‌اند.
امروزه روش‌هاى استخراج متفاوت شده است و کاربرد دینامیت در سال 1979 آغاز شد. دینامیت بدون توجه به نکات ایمنى آن و حفظ سنگ لاجورد به صورت گسترده در این معادن به کار مى‌رود. هیچ حفاظتى از تونل‌ها به وسیله الوار براى جلوگیرى از ریزش سقف انجام نمى‌شود و همیشه خطر ریزش وجود دارد. لاجورد پس از استخراج به قطعات کوچک تبدیل شده و توسط کارگران از کوره راه‌هاى شیب‌دار به اردوگاه حمل مى‌شوند. قطعات سنگ فاقد لاجورد (باطله معدن) از ورودى غارها به بستر دره رودخانه تخلیه مى‌شوند. حمل‌ونقل لاجورد استخراج شده با قاطر از اردوگاه به کشور پاکستان حدود 9 روز طول مى‌کشد. زمین‌شناسان شوروى سابق، 9 منطقه معدنى استخراج لاجورد با 300-20 متر طول و 8-1 متر ضخامت معرفى کرده‌اند. بزرگ‌ترین آنها در منطقه 450 متر طول و 125 متر ضخامت دارد. بهترین نوع لاجورد در محل معدن حدود 100 دلار براى هر کیلوگرم توسط تجار و بازرگانان بدخشانى خرید و فروش می‌شود و قیمت آن تا رسیدن به بازارهاى پیشاور پاکستان شاید تا 3 برابر افزایش یابد. لاجورد یکى از منابع مهم درآمد خارجى کشور افغانستان است.
لاجورد بدخشان داراى کانى‌هاى کائولین، سودالیت، نوزآن و لازوریت است. آى سیر لاجورد در نمونه‌هاى پررنگ و مرغوب آن، ناشى از وجود سولفور (s) در آن است. این مورد جالب و غیر معمول است که عنصرى غیرفلزى باعث رنگ تند در سنگ مى‌شود. آنالیزهاى شیمیایى نشان می‌دهند، هرچه درصد سولفور در لاجورد بیشتر باشد، رنگ آب آن تندتر باشد، ارزش سنگ بیشتر خواهد بود. 25 تا 40 درصد کانى‌شناسى لاجورد شامل کانى لازوریت است. بیش از مقدار 40 درصد حضور کانى لازوریت در لاجورد، رنگ آبى آن را تیره و کمتر از 25 درصد رنگ آبى آن را کمرنگ مى‌کند. کانى کلسیت همیشه همراه لازوریت دیده مى‌شود و بسته به میزان افزایش حضور آن در سنگ، از کیفیت لاجورد مى‌کاهد. بیشتر نمونه‌هاى لاجورد بدخشان داراى نقاط درخشانى از کانى پیریت است که علاوه بر افزایش زیبایى و شکوه سنگ، به عنوان نشانه اصل بودن لاجورد، ارزش خود را نشان مى‌دهد.
رنگ‌بندی
افغان‌ها سه نوع لاجورد را طبقه‌بندى مى‌کنند:
- لاجورد نیلى که بهترین نوع رنگ و جنس است.
- لاجورد آسمانى که شامل لاجورد آبى کمرنگ است.
- لاجورد سبز که گاهى با فیروزه اشتباه مى‌شود.
بهترین رنگ آن آبی مایل به بنفش با هاله متوسط تا تاریک و با غلظت رنگ زیاد است. در نوع مرغوب آن کریستال‌های کلسایت قابل مشاهده نبوده و ممکن است حاوی نقاط طلایی رنگ پایرایت باشد. لاجوردهای کم ارزش دارای جلای مات بوده و متمایل به سبز هستند و کریستال‌های سفید کلسایت در آن مشاهده می‌شوند.
اگر چه بهترین رنگ آن آبی پر رنگ است ولی بر اساس میزان کانی‌های دیگر موجود در آن و نسبت آنها می‌تواند به رنگ‌های آبی مایل به بنفش، آبی کمرنگ و یا آبی مایل به سبز نیز دیده شود.
درجه بندی
نوع گرا‌ن‌بهای این سنگ در بازارهای جهانی عبارتند از:
Persian یا Afghan: دارای رنگ آبی مایل به بنفش بوده دارای هاله متوسط تا زیاد و حاوی مقدار کمی پایرایت و فاقد کلسیت می‌باشد.
Russian یا Siberian: دارای درجات مختلف رنگ آبی با غلظت‌های مختلف می‌باشد. حاوی پایرایت بوده و ممکن است کلسیت نیز در آن دیده شود.
Chilean: دارای نقاط سبز رنگ بوده و حاوی کریستال‌های سفید کلسیت به صورت شجره می‌باشد.
این سنگ اغلب به صورت دامله، کروی و تخت برش می‌خورد. از این سنگ به غیر از جواهرات در ساخت کاسه‌های تزئینی، دسته چاقو، مجسمه، مهره شطرنج و ... نیز استفاده می‌شود.
بهسازی لاجورد:
عمل بهسازی در این سنگ معمول بوده ولی چندان ثبات ندارد و نمونه‌های بهسازی شده دارای ارزش پایین‌تری نسبت به نمونه‌های طبیعی آن هستند.
یکی از بهترین روش‌های بهسازی در این سنگ رنگ کردن آنها است که با این عمل رنگ سنگ تقویت شده و باعث پنهان شدن کریستال‌های سفید رنگ کلسیت می‌شود. اما با استفاده از استون یا الکل می‌توان رنگ پوششی آن را پاک نمود. بنابراین جهت جلوگیری از این مورد، در برخی مواقع سطح سنگ را با استفاده از موم یا پلاستیک می‌پوشانند.
در روش‌های دیگر لاجوردهای رنگ نشده را در موم یا روغن قرار می‌دهند که این مواد به داخل سنگ نفوذ کرده و سبب افزایش جلا و بهبود رنگ آن می‌شود.
بدلی های لاجورد:
به دلیل قیمت بالای این سنگ، بدل‌های آن از مدت‌ها قبل توسط مصریان استفاده شده است. نمونه بدل‌های آن می‌توان از شیشه یا پلاستیک نام برد. از نمونه‌های بدلی طبیعی آن هم می‌توان به Howlite رنگ شده و یا سودالیت اشاره نمود.
http://www.zar.ir، http://www.tala.ir