مکانیزاسیون کشاورزی مجموعه ای از علوم و فنون کاربردی است که مطالعه، شناخت و به کارگیری انواع مختلف ماشین و ابزار نیروی محرک، در مراحل مختلف تولید و در فرآوری محصولات کشاورزی را شامل می شود.
به عبارت دیگر مکانیزاسیون، استفاده از وسایل و ادوات مکانیکی و به عبارت کلی تر استفاده از تکنولوژی روز در کشاورزی برای افزایش بهره وری با رعایت تمام جوانب می باشد.
معنی خاص مکانیزاسیون شامل تکنولوژی ماشینی و مسائل مرتبط با آن در کشاورزی است، در حالی که معنی عام آن تمام مسائل و تجزیه و تحلیل های کلی مرتبط با کشاورزی و مدیریت آنها را شامل می شود. مقاله حاضر، به بررسی مکانیزاسیون در بخش کشاورزی ایران و تحول و اهمیت آن می پردازد.
تاریخچه مکانیزاسیون در ایران
اولین گاوآهن فلزی برگردان دار دامی در زمان ناصرالدین شاه قاجار به ایران وارد شد و در ارومیه مورد استفاده قرار گرفت. اولین نمایشگاه ماشینهای کشاورزی در سال ۱۳۰۰ شمسی در تهران برگزار گردید و نمونه هایی از ماشین های کشاورزی به نمایش گذارده شد.
اولین تراکتور نفتی ساده به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۸ برای مدرسه فلاحت خریداری گردید تا دانشجویان بتوانند با طرز کار آن آشنا و در مزارع استفاده کنند. با وقوع جنگ جهانی دوم و مشکلات دادوستد با کشورهای فروشنده و همچنین اثرات این جنگ در امور داخلی کشور، عملاً این طرح متوقف و بهره برداری از آن نیز مسکوت ماند.
پس از جنگ، کم کم سرمایه داران و بعضی از شرکتها شروع به وارد کردن تراکتور در ایران نمودند.ابتدا روستاییان از پذیرفتن تراکتور و ماشینهای کشاورزی در مزارع خود، خودداری می کردند و اعتقاد داشتند که برکت کشاورزی در سم گاوها می باشد، ولی به تدریج که با نتایج کار آنها آشنا شدند تا حدودی ماشینها را پذیرفتند.
در سال ۱۳۱۶ شرکت شیار و ماشینهای کشاورزی تشکیل شد. این شرکت ماشینهای کشاورزی و تراکتور های کشاورزی را وارد می نمود و با بستن قراردادهایی از طریق پیمانکاری برای صاحبان مزارع کار می کرد.
در سال ۱۳۲۵ دولت کمک هایی برای واردکنندگان تراکتور و ماشینهای کشاورزی در نظر گرفت و بانک کشاورزی تعدادی تراکتور چرخ لاستیکی و کمباین وارد نمود و به اقساط کوتاه مدت به مالکین و صاحبان مؤسسات کشاورزی فروخت.
آغاز فعالیت بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی از سال ۱۳۳۱ در واقع سرآغاز ماشینی کردن کشاورزی ایران به شمار می رود. این مؤسسه از سال ۱۳۳۱ تا سال ۱۳۳۶ خود رأساً اقدام به وارد کردن تراکتور و ماشینهای کشاورزی می نمود و آنها را به اقساط به فروش می رساند.
اما از سال ۱۳۳۶ تا سال ۱۳۴۵ بنگاه مستقیماً اقدام به وارد کردن تراکتور نمی کرد، بلکه اعتبار وامی به اقساط ۴ تا ۶ ساله به متقاضیان خرید تراکتور می داد تا آنها مطابق سلیقه و امکانات خود اقدام به خرید تراکتور و کمباین و سایر ادوات کشاورزی بنمایند.
این طرز کار سبب شد که به تدریج مارکهای مختلف تراکتور و کمباین هرکدام به تعداد کمی وارد کشور شود و چون برای فروشندگان تأمین لوازم یدکی و تعمیرگاه های لازم مقرون به صرفه نبود، اغلب این وسایل در مدت کوتاهی از کار افتاده و بی استفاده می ماند.
در سال ۱۳۴۵ قراردادی با کشور رومانی منعقد شد که طی آن مقرر گردید تعدادی تراکتور با توان ۴۰ و ۶۵ اسب بخار یونیورسال و تعداد گاو آهن، دیسک، کودپاش، بذرپاش، دروگر و سایر ادوات خریداری شده از طریق بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی توسط عاملین فروش در اختیار کشاورزان گذارده شود.
طبق این قرارداد مقرر شد که در مراکز عمده فروش، اقدامات لازم برای تأسیس نمایندگی های لوازم یدکی و تعمیرگاه های ثابت و سیار به عمل آید.به موازات این قرارداد از سال ۱۳۴۶ اقدام به ساخت ساختمان کارخانه تراکتور سازی تبریز شد که از سال ۱۳۴۹ بهره برداری از آن آغاز شد و قطعات تراکتور از رومانی وارد و در آن کارخانه مونتاژ گردید.
این کارخانه از سال ۱۳۵۳ اقدام به وارد کردن تراکتورهای مسی فرگوسن نمود که در حال حاضر ساخت این تراکتورها در کارخانه تراکتورسازی تبریز انجام می گیرد.
در سال ۱۳۵۲ کارخانه جاندیر اراک به مونتاژ تراکتور، کمباین و سایر ادوات کشاورزی جاندیر پرداخت که این کارخانه نیز هم اکنون به ساخت کمباین وبیلر مشغول می باشد.
در سالهای اخیر شاهد رشدی چشمگیر در رابطه با استفاده از تراکتور و ماشینهای کشاورزی در مزارع ایران هستیم و این نوید پیشرفت و ترقی کشاورزی می باشد.
البته لازم به ذکر است که بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی هم اینک منحل شده و مسئولیت این بنگاه به مراکز خدمات حمایتی کشاورزی سپرده شده است.
در حال حاضر تولید کنندگان سختکوش ماشین های کشاورزی همراه با واردکنندگان ماشینها و ادوات کشاورزی با نظارت دستگاه های ذیربط و مراکز ارزیابی ماشینهای کشاورزی سعی در تأمین نیازهای مکانیکی مزارع دارند و در این راه قدم های مؤثری را برداشته اند.
چرا مکانیزاسیون؟
یکی از اهداف مکانیزاسیون افزایش تولید و کسب سود بیشتر است. افزایش تولید با افزایش سطح زیر کشت و افزایش مقدار تولید در واحد سطح میسر می شود و مکانیزاسیون در پی اجرای هر دو روش است؛ یعنی از یک طرف با افزایش تعداد و ظرفیت ماشینها و نیز احیای زمین های بایر، سنگلاخی و فقیر باعث افزایش سطح زیر کشت می شود و همچنین با بهبود کیفیت کار ماشینها و افزایش دقت آنها بر اساس نیاز گیاه و نیز بهبود سایر عوامل غیرماشینی مثل مسائل خاک شناسی ،بهبود کیفیت آبیاری، اصلاح بذر، بهینه سازی عملیات، افزایش تولید در واحد سطح را باعث می شود.
از طرف دیگر مکانیزاسیون توانسته است با کاهش نیروی کارگری و انجام به موقع عملیات، کاهش چشمگیری در هزینه ها و افزایش درآمد داشته باشد که بهره وری و ظرفیت بالای ماشین در رسیدن به این هدف نقش عمده ای داشته است.
اصولاً مکانیزاسیون دنبال آن است که افزایش مقداری در هزینه ها باعث افزایش مقدار بیشتری در درآمد شود و باید به خاطر سپرد که بزرگترین عامل پذیرش اجتماعی یک ایده جدید و یا ماشین جدید مقدار هزینه آن و اثر آن بر درآمد است.
با به کارگیری مکانیزاسیون و تکنولوژی روز می توان عملیات کشاورزی را در زمان مقرر انجام داد. انجام به موقع عملیات کشاورزی با توجه به شرایط جوی خصوصاً در مراحل کاشت و برداشت محصول از ضررهای عمده ای جلوگیری می کند. به عنوان مثال با مرکب کردن ماشینها و یا افزایش ظرفیت ماشینها می توان از این گونه زیانها جلوگیری نمود و مکانیزاسیون همواره در تکاپوی انجام آن بوده است.
امروزه این مسأله در کشورهای پیشرفته به صورت جدی دنبال می شود و تحقیقات زیادی برای تعیین بهترین زمان انجام عملیات مختلف صورت می گیرد که بعد از تعیین این مورد با به کارگیری تکنولوژی های مختلف ماشینی درصدد انجام به موقع عملیات برای کسب بهترین عملکرد هستند.
یکی دیگر از مزایای مکانیزاسیون، ایجاد رغبت و جذابیت برای انجام کار کشاورزی است که این کار با استفاده از کاهش سختی کار صورت گرفته است. در واقع کاهش سختی کار نه تنها در جذابیت کار کشاورزی و افزایش سرمایه گذاری در این بخش مؤثر است بلکه حتی در کیفیت و دقت عملیات و نیز بازده کار تأثیر به سزایی دارد.
شاخص های مبنا
الف) درجه مکانیزاسیون
شاخصی است که کمیت را در مسائل مکانیزاسیون بررسی می کند و عبارت است از مقدار عملیات مکانیزه انجام شده به کل عملیات مکانیزه مورد نیاز و یا به عبارت دیگر نسبت سطحی که در آن عملیات مکانیزه مورد نیاز انجام شده به کل سطح می باشد. چنانچه بخواهیم از دید تخصصی به موضوع بنگریم، درجه مکانیزاسیون را می توان به صورت شاخصی کمی و کاملاً مشخص و نیز کمیتی قابل اندازه گیری و قابل مقایسه با سطوح مختلفی از درجات مکانیزاسیون در نظر گرفت.
به عنوان مثال این شاخص برای مقایسه روند رشد مکانیزه هر نوع عملیات ماشینی در سال های مختلف و یا نیز برای مقایسه درجه مکانیزه عملیات مختلف با یکدیگر کاربردی به سزا دارد که در تجزیه و تحلیل علل و عوامل آنها و نیز یافتن راهکارهایی مناسب بسیار مؤثر خواهد بود.
ذکر یک مثال، کمک بیشتری جهت درک این مسئله خواهد کرد: به عنوان مثال، چنانچه درجه مکانیزاسیون برای شخم جهت کشت گندم آبی ۱۷/۹۶ درصد و عملیات دیسک زنی ۶۲/۸۲ درصد و کودپاشی ۷/۴۴ درصد و ماله کشی ۱/۲۸ درصد و عملیات کاشت ۵۶ درصد باشد، این بدان مفهوم است که از مجموع کل سطوحی که در آن گندم آبی کشت می شود، ۱۷/۹۶ درصد آن به صورت مکانیزه شخم خورده، ۶۲/۸۲ درصد آن به صورت مکانیزه دیسک خورده، ۷۷/۴۴ درصد آن به صورت مکانیزه کودپاشی شده، ۱/۲۸ درصد آن به صورت مکانیزه ماله کشی شده و بالاخره ۵۶ درصد عملیات کشت گندم آبی به صورت مکانیزه بوده است.
با دقت بیشتر به این مثال درمی یابیم که درجه مکانیزه عملیاتی که انرژی زیادتری می طلبند مانند شخم و دیسک نسبت به عملیاتی که انرژی کمتر ولی کنترل و دقت بیشتری می طلبند مانند بسیاری از عملیات داشت، بسیار بیشتر است و این به علت طاقت فرسا بودن عملیات انرژی خواه و صرفه اقتصادی بیشتر در انجام مکانیزه آنها و نیز وجود محدودیت زمانی بیشتر برای انجام آنهاست که سبب شده انجام آنها به ماشین واگذار شود.
ب) سطح مکانیزاسیون
این فاکتور، کیفیت را در مکانیزاسیون بررسی می کند و در واقع نسبت مجموع کل توان کششی موجود در کشور به مجموع کل سطح زمین های زراعی کشور است.
ضریب تبدیل، ضرب در مجموع کل توانهای کششی موجود در کشور، تقسیم بر سطح زیر کشت، مساوی سطح مکانیزاسیون
واحد سطح مکانیزاسیون غالباً به صورت اسب بخار بر هکتار می باشد.