این حوادث معمولا غیرقابل پیش‌بینی هستند یا حداقل از مدت‌های طولانی قبل نمی‌توان وقوع آنها را پیش‌بینی کرد. اما برای کاهش خطرات احتمالی ناشی از بروز این قبیل حوادث باید به آمادگی برای وقوع آن توجه داشت. بررسی آمار تلفات پس از وقوع بلایای طبیعی در کشورها و مناطق مختلف دنیا نشان می‌دهد که هر نقطه‌ای که از ساختمان‌های قوی‌تری برخوردار بوده شاهد کشته‌شدن تعداد کمتری بوده است.
نگاهی آماری به تلفات بلایای طبیعی در دنیا
بلایای طبیعی دارای انواع گوناگونی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: زلزله، سیل، توفان، گردباد، سونامی، تگرگ، بهمن، رعد و برق، تغییرات شدید درجه حرارت، خشکسالی و آتشفشان. برخی از بلایای طبیعی، به‌طور غیرمستقیم، ناشی از عملکردهای انسانی است. برای مثال بلایای ناشی از افزایش آلودگی هوا یا گرم شدن زمین و همچنین سیل ناشی از تخریب جنگل‌ها به‌دست انسان از این جمله هستند. تنها در سال۲۰۰۸ میلادی، ۲۲۰هزار نفر در سراسر جهان بر اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند. بررسی‌های آماری بلایای طبیعی، طی سال‌های۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ نشان‌دهنده آن است که این بلایا روندی افزایشی داشته‌اند. براساس آمار در این مدت شدت بلایا چهاربرابر، جان‌باختگان هفت‌برابر، آسیب‌دیدگان پنج‌برابر و خسارت‌های مالی 38برابر شده است. در یک بازه زمانی وسیع‌تر، در طول دودهه گذشته حوادث غیرمترقبه طبیعی در سراسر دنیا منجر به مرگ حداقل سه‌میلیـون‌نفر شده و 800میلیون انسان دیگر را به‌نحوی مبتلا ساخته است. بررسی سیر حوادث در سال‌های اخیر نشانگر آن است که بشر با روند روبه رشد وقوع بلایای طبیعی مواجه است. براساس آمارهای بین‌المللی در 27سال گذشته 6/3 میلیون نفر بر اثر بلایای طبیعی جان باخته‌اند و بیش از سه میلیارد نفر آسیب دیده‌اند و بیش از 240میلیارد دلار خسارت وارد شده است.
سهم ایران از بلایای طبیعی
کشورمان ایران جزو 10کشور اول دنیا از نظر وقوع بلایای طبیعی محسوب می‌شود و از 42نوع بلایای طبیعی 32نوع آن در ایران اتفاق می‌افتد و در زمینه مرگ‌ومیر ناشی از حوادث رتبه دوم را در دنیا داراست و 90درصد مـردم ایران در معرض حوادث ناشی از بلایای طبیعی هستند. در رابطه با بروز حوادث غیرمترقبه طبیعی، ایران پس از هند، بنگلادش و چین مقام چهارم را در قاره آسیا داراست. چنان‌که سهم ایران از پدیده‌های نامطلوب طبیعی شش‌درصد کل بلایا در سطح جهان را شامل می‌شود. از این میان، زلزله به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین حادثه خطرناک در کشورمان در مقاطع مختلف تلفات زیادی بر جای گذاشته است.
زلزله‌های ایران
شاید جالب باشد اگر بدانید بروز 15تا 20زلزله در سطح کشور در طول یک روز امری عادی به‌شمار می‌رود. اغلب این زلزله‌ها بزرگی‌ای بین دو تا سه درجه در مقیاس ریشتر دارند. به‌طور کلی ایران به لحاظ قرارگیری در کمربند زلزله‌خیز آلپ- هیمالیا، از نواحی بسیار فعال و لرزه‌خیز جهان محسوب می‌شود. به‌طوری که مطابق با کاتالوگ زمین‌لرزه‌های تاریخی، حداقل 450زمین لرزه بزرگ از 600سال قبل از میلاد در ایران گزارش شده است. در یک قرن گذشته نیز زلزله‌های قوی و مخرب بزرگ‌تر از 6/5ریشتر، به‌طور متوسط هر 7-6سال در ایران به‌وقوع پیوسته است.جدول (1) به تعدادی از زمین لرزه‌های مخرب 100 سال گذشته اشاره دارد. منشأ همه این حوادث لرزه‌ای گسل‌های فعالی هستند که در غرب و جنوب ایران (چین‌خوردگی و کمربند رورانده زاگرس)، شرق ایران (رشته کوه‌های لوت و کمربند چین‌خورده مکران) و شمال و شمال‌غرب ایران (رشته کوه‌های البرز، تالش و آذربایجان) متمرکز شده‌اند.
وقوع این زمین‌لرزه‌ها، تلفات جانی و خسارت‌های مالی فراوانی را به‌همراه داشته است، به‌طوری که در 80سال گذشته در سطح جهان 1/5میلیون و در ایران بیش از صدهزار نفر در اثر زلزله جان خود را از دست داده‌اند. این رقم در مقایسه با کل تلفات، شش‌درصد است. حال آنکه جمعیت ایران یک درصد جمعیت دنیاست. این میزان فوق‌العاده خسارت نشان می‌دهد که کشور ایران نسبت به مساحت، تلفات زیادی داشته است. متأسفانه اکثر نواحی پرجمعیت کشور ایران در مناطق لرزه‌خیز واقع شده‌اند زیرا بیشتر شهرهای بزرگ در پای ارتفاعاتی بنا شده‌اند که به‌وسیله گسل‌های مهم و غالبا سراسری از دشت جدا شده‌اند. شهرها به‌علت تمرکز جمعیت، ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها در مقابل پدیده‌های طبیعی مانند زمین‌‌لرزه بسیار آسیب‌پذیرند. براساس آمارهای تهیه شده، تقریبا 68درصد شهرهای کشور در حریم یک تا 30کیلومتری گسل‌ها قرار گرفته‌اند و 6/3درصد سکونتگاه‌های شهری ایران در فواصل بیش از 50کیلومتری گسل‌ها واقع شده‌اند.
جدول 1 - زلزله های مهم ایران در حدود 100 سال گذشته
| ردیف | تاریخ وقوع | محل وقوع | بزرگی (ریشتر) | تلفات (نفر) |
| 1 | 1287 | سیلاخور | 7/4 | 8000 |
| 2 | 1302 | بجنورد | 6/5 |
157 |
| 3 | 1309 | سلماس | 7/2 | 2500 تا 4000 |
| 4 | 1314 | البرز | 6/7 | 500 |
| 5 | 1326 | خراسان | 7/2 | 500 |
| 6 | 1331 | ترود | 6/5 | 973 |
| 7 | 1337 | نهاوند (فیروزآباد) | 6/7 | 200 |
| 8 | 1339 | لار | 6/1 | 420 |
| 9 | 1341 | بوئین زهرا | 7/2 | 20000 |
| 10 | 1347 | دشت بیاض | 7/3 | 12000 |
| 11 | 1351 | قیر | 7 | 5010 |
| 12 | 1360 | سیرج | 7/3 | 1500 |
| 13 | 1369 | منجیل - رودبار | 7/4 | 35000 |
| 14 | 1375 | اردبیل | 6/1 | 1100 |
| 15 | 1376 | قائنات | 7/3 | 1500 |
| 16 | 1382 | بم | 6/6 | 30000 |
| 17 | 1383 | زرند | 6/4 | 600 |
| 18 | 1385 | بروجرد و دورود | 6/1 | 70 |
| 19 | 1389 | فهرج | 6/5 | 11 |
| 20 | 1391 | اهر و ورزقان | 6/4 و 6/3 | 350 |
مقاومت ساختمان‌های ایران در برابر زلزله
به‌هرحال با توجه به واقع شدن ایران روی یکی از دو کمربند زلزله‌خیز جهان و وجود گسل‌های فراوان، وقوع زلزله در فلات ایران امری طبیعی است. ایران جزو 10کشور بلاخیز و ششمین کشور زلزله‌خیز دنیاست که زلزله مسبب بیشترین تلفات انسانی در آن است و کمربند زلزله 90درصد از خاک کشور ما را دربرگرفته است اما آنچه حائز اهمیت است وضعیت اسفبار شهرها و کلانشهرهایی مثل تهران، تبریز و... است که روی گسل‌ها یا در مجاورت آنها ساخته شده و در معرض خطر زلزله قرار دارند، زیرا ایران ازجمله کشورهایی است که گسل‌های فراوان دارد و حرکت این گسل‌ها باعث رها شدن انرژی ذخیره شده و بروز زلزله‌های مکرر می‌شود و تلفات جانی و خسارت‌های مالی فراوانی را در مناطق شهری به‌دنبال می‌آورد.به‌نظر می‌رسد زلزله حلقه‌ای است که عواقب ناشی از آن به شیوه عملکرد سه گروه «سیاستگذاران، متخصصان و مجریان» بستگی دارد. بنا براین اگر این سه گروه هماهنگ و خوب عمل کنند و وظیفه خود را به نحو احسن و مطابق با معیارهای علمی انجام دهند، تخریب ناشی از زلزله بسیار کاهش پیدا می‌کند؛ در غیر این صورت زلزله در کشور ما خسارت‌بار و فاجعه‌آمیز خواهد بود.
نتیجه این هماهنگی در مقایسه زیر به خوبی نمایان است. مثلا بر اثر زلزله 8/8ریشتری که در ساعت پنج‌صبح روز جمعه چهارم‌مهر‌ماه سال1382در شرق جزیره هوکایدو در شمال ژاپن اتفاق افتاد و معادل 512بمب اتمی قدرت تخریب داشت، تنها یک نفر کشته، دو نفر مفقود و 600نفر زخمی شدند. متأسفانه چون زمین‌لرزه‌های ایران سطحی و کم عمق است، زلزله‌ها غالبا مخرب بوده و از قدرت تخریبی بالایی نیز برخوردارند (مشابه زلزله‌های کشور ژاپن) از این‌رو ساخت‌وسازهای غیراستاندارد، رعایت نکردن آیین‌نامه استاندارد معروف به آیین‌نامه استاندارد 2800(کنترل و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها)، حضور بساز‌و‌بفروش‌ها در صنعت ساختمان‌سازی، مکان‌گزینی غلط و ناصحیح اکثر شهرها و استقرار آنها در حاشیه گسل‌ها، به‌‌کار نگرفتن نیروهای انسانی ماهر و متخصص در ساخت‌وسازها، استفاده از مصالح نامرغوب و غیراستاندارد و در یک کلام ساخت‌وساز غیرعلمی و بدون نظارت، ایمنی برخی از شهرها را از بین برده و درصورت بروز حادثه، وضعیت، بسیار اسفناک و مصیبت‌بار خواهد بود.
امروزه در وضعیتی هستیم که متأسفانه اکثر شهرها در حاشیه گسل‌ها احداث شده و در برخی موارد بدون نظارت وسعت یافته‌اند. همین امر سبب شده تا درحال حاضر درصد بالایی از ساختمان‌های کشور در مقابل زلزله‌های شدید آسیب‌پذیر باشند. علاوه بر این کیفیت پایین مصالح، تیپ مساکن، نداشتن الگوی مناسب و مقاوم ساختمان‌سازی در برابر زلزله، فرسودگی ساختمان‌ها و... نیز مزید بر علت است. حقیقت این است که برای مقابله با زلزله هیچ امری غیر از استحکام بناها کارساز نیست. یک کارشناس ژاپنی می‌گوید: در کشور زلزله‌خیزی مثل ژاپن، ساختن ساختمان‌های بتن‌آرمه بیش از 14طبقه مجاز نیست؛ درصورتی که در تهران زلزله‌خیز، ساختمان‌های بلندی حتی تا 30طبقه هم بنا شده است.
ضرورت بازنگری در احداث بنا در کشور
آمارها حکایت از مقاومت پایین ساختمان‌های کشور در برابر حوادث طبیعی دارد. در حال حاضر نیز طبق مطالعات آماری ۸۰درصد ساختمان‌های کشور درصورت بروز زلزله بیش از هفت‌ریشتر، از فرم اصلی خارج و خراب می‌شوند و بیش از چهارمیلیون مسکن روستایی با زلزله به‌مراتب کوچک‌تر از این هم تاب مقاومت نداشته و فرو می‌ریزند. در برخی روستاها ۹۰درصد خانه‌ها و در برخی روستاها نیز ۱۰۰درصد خانه‌ها همچنان بی‌دوام هستند که بدون سازه و با آجر، خشت و گل ساخته می‌شوند. در شهرها نیز وضع بهتر از این نیست، به‌طوری که بیش از ۴۵درصد از ساختمان‌ها در تهران پردوام بوده و ۵۵درصد از آنها بی‌دوام است. از سوی دیگر، به‌رغم این مسئله که ۲۵درصد واحدهای مسکونی کشور طی پنج‌سال اخیر ساخته شده‌اند، کیفیت اجرای سازه‌ها ازجمله موارد قابل بحث در این زمینه خواهد بود.
درخصوص زلزله ورزقان، از آنجا که محل وقوع این زلزله در روستاها بود و به‌دلیل اینکه خانه‌های روستایی از ایمنی و استحکام بالایی برخوردار نیستند، انتظار تلفات و خسارات مشابهی وجود داشت ولی اگر همین زلزله در منطقه‌ای به وقوع می‌پیوست که شرایط مناسب از نظر استحکام ساختمان‌ها و بناها را داشت مسلما تلفات خیلی کمتر از این مقدار می‌بود؛ لذا مقاوم‌سازی واحدهای مسکونی موجود خصوصا در نقاط روستایی کشور، باید در اولویت قرار گیرد تا در آینده شاهد کاهش این قبیل فجایع در کشور باشیم.