اما فقط جنبه‌های بیرونی زندگی ما نیست که تغییر کرده، بلکه دگرگونی و تغییر در شخصی‌ترین و خصوصی‌ترین جنبه‌های زندگی ما نیز ریشه دوانیده است؛ تا جایی که ازدواج‌های تنظیم شدة دیروز، جای خود را به همسرگزینی آزاد امروز داده است.
همسرگزینی آزاد در اصطلاح، ازدواجی‌است بر مبنای عشق و با اختیار و انتخاب خود فرد؛ در حالی‌که ازدواج تنظیم شده، پیوندی است بر اساس قراردادهای میان دو خانواده.
طی سال‌های گذشته به موازات تغییرات اقتصادی و سیاسی که در جامعه ما روی داده، بسیاری از ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی نیز دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. این هنجارها که به آرامی جای خود را در میان باورها و اعتقادات مردم باز می‌کنند، ممکن است با باورهای گذشته همخوانی چندانی نداشته باشند و حتی در تعارض با آن‌ها قرار گیرند.
تغییرات به وجود آمده در زمینه شیوه‌های همسریابی و ازدواج جوانان، از جمله مواردی است که بسیاری از خانواده‌ها را با مسائل متعددی روبه‌رو کرده است.
از معرف‌های قدیم تا معرف‌های جدید
استفاده از راهنمایی‌های مراکز همسریابی، سال‌هاست که در سایر کشورها در زمینه انتخاب همسر مورد استفادة طیف‌های مختلف مردم قرار می‌گیرد، اما در کشور ما این پدیده، نوظهور و در عین حال برای بسیاری از مردم به‌خصوص جوان‌ها ناشناخته است.
البته این اولین‌باری نیست که موضوع ازدواج‌هایی خارج از عرف رایج جامعه، مطرح می‌شود و در نشریات دهه‌های40 و 50 به وفور به آگهی‌های همسریابی برمی‌خوریم. مجلات قدیمی را که ورق بزنید، عکس‌های دختران و پسران جوانی را می بینید که با ردیف کردن تعدادی خصوصیات مثبت درباره خود، مشخصات همسر دلخواه و آرمانی‌شان را هم مطرح می‌کردند.
دکتر فربد فدایی، روان‌‌پزشک، در این‌باره می‌گوید: «هنوز ازدواج‌های عشیره‌ای در جوامع سنتی وجود دارد، اما در جامعه امروز توجه به نیازهای روان‌شناختی زن و شوهر اهمیت پیدا کرده و دو نفری که قصد ازدواج دارند، نه به خاطر این که چیزی به دست بیاورند، بلکه به خاطر این که چیزی به دیگری بدهند به یکدیگر علاقه‌مند می‌شوند و ازدواج می‌کنند.» این روان‌شناس، نقش عشق را در ازدواج‌های نوین بسیار بالا ارزیابی می‌کند.
دکتر فربد فدایی عشق‌های رمانتیک را در جوامع سنتی، برجسته‌تر از سایر جوامع می‌بیند، چون به دلیل دور بودن پسر و دختر از یکدیگر که سبب محرومیت عاطفی از همدیگر می‌شود، دختر و پسر با دیدن نخستین فرد از جنس مخالف به شدت عاشق او می‌شوند. وی می‌گوید در این نوع ازدواج، عشق با اولین نگاه به وجود می‌آید.
ازدواج مدرن، دلیل افزایش طلاق؟!
این روان‌شناس، ایران را یک جامعة درحال گذار از سنت به مدرنیته می‌داند که دچار سردرگمی یا ابهام درباره بسیاری از مسائل است. وی این تصور را که برخی از ازدواج‌های سنتی، دلیلی بر کاهش طلاق و ازدواج‌های مدرن دلیلی بر افزایش طلاق است، اشتباه می‌داند و می‌گوید: «در ازدواج‌های سنتی، نقش‌ها تعریف شده است.
یک مرد نان‌آور مقتدر در برابر یک زن فرمانبر و کدبانوی خانه‌دار قرار دارد. در این نوع ازدواج‌ها، زن به دلیل پایین بودن تحصیلات و امکانات پایین مالی و خانوادة سختگیری که دارد، امکان طلاق ندارد.
اما در جامعه نوین برای زنی که شاغل و به حقوق خود آشنا و به دنبال چیزی فراتر از تأمین مادی زندگی است، نقش سنتی زن در چهارچوب فرمانبری، کدبانوگری و... مصداق نمی‌یابد؛ چون زن مدرن‌طالب چیزهای دیگری نظیر همفکری، نزدیکی عاطفی و دنیای ذهنی است.
بدین ترتیب، ازدواج‌های نوین که بر مبنای روان‌شناختی ازدواج تأکید بیشتری دارند، انعطاف‌پذیرترند. به همین دلیل نیز میزان طلاق در این نوع ازدواج‌ها بالاتر است و این بهایی است که برای زندگی در جامعه مدرن باید پرداخت.»
معیارهای جدید ازدواج در دنیای آمارها
دکتر فدایی از جامعه‌ای می‌گوید که نیمی از دانشجویانش را دختران تشکیل می‌دهند و در چنین جامعه‌ای صحبت از ازدواج‌های سنتی رفته‌رفته فراموش می‌شود. او این مسأله را جبر جامعه مدرن می‌داند.اما در دنیای آمارها، تنها 21 درصد دختران حاضر به ازدواج با پسران دارای تحصیلات پایین هستند.
«شغل پردرآمد» و «ظاهر مناسب پسران» معیارهای جدید انتخاب همسر است. پسران نیز با افزایش تحصیلات خود تمایل کمتری دارند که با افراد کم‌سواد ازدواج کنند. از سوی دیگر، پسران دارای تحصیلات کمتر نیز اغلب تمایلی ندارند که با دختری با تحصیلات بالا ازدواج کنند. یافته‌های یک تحقیق پیمایشی در 32 استان کشور نیز نشان می‌دهد که هنجارهای ازدواج در ایران نسبت به گذشته تغییر کرده است.
بر اساس بخشی از یافته‌های پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، 4/19 درصد از پاسخدهندگان، نجابت؛ 9/17درصد ایمان و تقوا؛ و 9/15 درصد اخلاق و رفتار خوب را به عنوان مهمترین خصوصیت زن خوب برای ازدواج معرفی کرده‌اند.
همچنین 7/22 درصد از شرکت‌کنندگان در این پیمایش معتقدند با ایمان بودن، مهمترین خصوصیت یک مرد خوب برای ازدواج است. اخلاق خوب با 1/21درصد و صداقت با 6/14 درصد، اوصاف دیگری است که شرکت‌کنندگان در این تحقیق ملی، برای یک مرد، مناسب ازدواج تشخیص داده‌اند.
بنا براین گزارش، 3/55 درصد از پاسخدهندگان، سنین 21 تا 25 سال و 7/36 درصد سنین 26 تا 30 سال را برای ازدواج پسران مناسب دانسته‌اند. درباره سن ازدواج دختران نیز سنین 16 تا 20 با 8/50 درصد و سنین 21 تا 25 سال با 1/44 درصد بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند.
تفاوت سنی مناسب برای دختر و پسر به هنگام ازدواج در نظر بیشتر شرکت‌کنندگان در این پیمایش ملی (50 درصد) بین 5 تا 7 سال است. 6/40 درصد نیز این فاصله را بین 2 تا 4 سال می‌پسندند.
در این نظرسنجی که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده، آمده است: 9/83 درصد مردم معتقدند بهتر است آدم با هم‌طبقه خودش ازدواج کند و 2/68 درصد نیز می‌گویند اگر دختر و پسری بخواهند با یکدیگر ازدواج کنند اما والدینشان با آن‌ها مخالف باشند، جلب رضایت آن‌ها شرط است. 6/17 درصد نیز در این زمینه گفته‌اند بهتر است در صورتی که والدین با ازدواج فرزندان مخالف‌اند این ازدواج سر نگیرد.