در جریان برگزاری همایش سرطان اعلام شد که با رشد فزاینده ابتلا به سرطان در کشور به‌خصوص سرطانهای دستگاه گوارشی مواجه هستیم. ازطرفی یکی از اعضای هیأت رئیسه مجلس اینطور خبر داد که از باقیمانده سموم و کودهای شیمیایی در میوه‌ها به‌عنوان عامل یک‌سوم سرطان‌ها در کشور نام برده می‌شود. این هشدارها درحالی مطرح می‌شود که یکی از مسئولان حوزه علمی کشور از عدم وجود ارادهای جدی برای تولید آفت‌کش‌های ارگانیک و زیست‌سازگار خبر میدهد و در توضیح میگوید: موضوع پیچیده است چراکه پای منافع هنگفتی در واردات سموم شیمیایی در میان است. بنابراین، برای آگاهی از وضعیت استفاده بیرویه از سموم شیمیایی و شناخت مضرات و اثرات آن بر سلامت مردم و اقدامات صورت‌گرفته در جلوگیری از روند پیشرو در کشور، با دکتر حسین اللهمرادی، بنیانگذار مرکز پژوهش مجتمع امام‌صادق(ع) که با همکاران این مرکز موفق به دستیابی به فناوری تولید آفت‌کش‌های زیست‌سازگار یا ارگانیک موسوم به «سموم سبز» در کشور شدهاند، به گفتوگو پرداخته‌ایم.
- به‌عنوان یک محقق و کسی که در مجموعه خود در مورد ارتقای سلامت محصولات غذایی، کار تحقیقاتی انجام دادهاید، در مورد مضرات استفاده از سموم شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی توضیح دهید.
یک سم همانطور که می‌تواند آفتها را در محصولات غذایی و کشاورزی کنترل کند، می‌تواند برای انسان، حیوانات و گیاهان نیز ایجاد مسمومیت کند و سلامت عمومی جامعه را به خطر بیندازد. لذا استفاده از سموم شیمیایی در کنترل آفات گیاهی یک تیغ دولبه است که اگر درست به‌کار نرود اول آفتها را از بین میبرد و بعد انسان‌ها را.
سموم به‌صورت تدریجی وارد بدن مصرف‌کننده می‌شوند، لذا آثار مهلک خود را به طور ناگهانی بروز نمی‌دهند. به همین دلیل است که با مرور زمان و با توجه به میزان تجمع سم، بدن مصرف‌کننده شروع به نشان دادن واکنش می‌کند. این آثار در ارگانهایی مانند پوست، دستگاه عصبی، دستگاه گوارش و غدد درون‌ریز و خون، خود را نشان می‌دهند اما معمولا آسیب‌‌پذیرترین بخش، دستگاه‌گوارش است که بیش از اندامهای دیگر آسیب می‌بیند. درواقع سم به بزرگ‌ترین غده دستگاه گوارش یعنی کبد وارد می‌شود و آن را به‌تدریج تخریب می‌کند.
- تجربه تان از کار برای تولید سموم سبز و ارگانیک چگونه بوده است؟
با وجود به مرحله تولید رساندن حداقل پنج نوع مختلف از این آفتکشها و استقبال مسئولان، موانع برای تولید این آفتکشها، بیش از چیزی است که به‌نظر میرسد. یعنی با توجه به اینکه مراحل ساخت این محصولات را تا به اینجا طی کرده‌ایم ولی هنوز درگیر بروبیاهای اداری هستیم و نتوانسته‌ایم به مرحله تولید انبوه و توزیع این محصولات برسیم. این در حالی است که نیاز کشور به چنین محصولاتی روشن است و دانش و فناوری آن در پژوهشگاه امام‌صادق(ع) موجود است.
- درباره این موانع دقیق‌تر توضیح دهید.
مدتها طول کشید تا کارهای اداری برای اخذ مجوز انجام گیرد. درحالی‌که این روند باید از طریق یک شبکه اینترنتی و بدون مراجعه حضوری انجام شود ولی بدون مبالغه، ما بیش از 10بار در طول یک سال اخیر به سازمان مربوطه مراجعه کرده‌ایم. در مرحله بعد، برای اخذ پروانه بهرهبرداری گفتند که باید برای هر آفت‌کش مبلغ 10تا 11میلیون تومان بپردازیم تا در یک دوره پنج شش ماهه درباره آن بررسی و تصمیمگیری شود. من نسبت به اصل این بررسی علمی اعتراضی ندارم زیرا امری لازم است اما اینکه به جای ترغیب و تشویق یک مؤسسه تحقیقاتی، درخواست واریز 50میلیون تومان برای بررسی پنج آفت‌کش را دارند عجیب به‌نظر میرسد چراکه مرکز پژوهش مجتمع امام‌صادق(ع) برای ارتقای سطح سلامت جامعه تلاش کرده و وظیفهای که به‌عهده همان مؤسسات بوده را انجام داده است.
- بعد از این موانع مسئولان چه تصمیمی گرفتند؟
در نهایت تصویب شد تا برای راه اندازی خط تولید این آفت‌کش‌های ارگانیک تسهیلاتی اختصاص یابد. اما بیش از دو ماه است که درتلاشیم سر دربیاوریم کجای کار هستیم! چراکه هرجا میرویم، تازه یک زمان چهارماهه جدید جلوی ما میگذارند درحالی‌که برای حذف سموم شیمیایی از سفره مردم حتی یک روز را نباید از دست داد. تردیدی در حسن‌نیت این افراد وجود ندارد اما سازوکار طراحی شده باعث ناامیدی مراجعهکنندگان می‌شود. در واقع وقتی ما به‌عنوان یکی از مجموعه‌های علمی مورد وثوق کشور تا این اندازه سرگردان میشویم، تکلیف دانشمندان و محققانی که به‌طور مستقل کار می‌کنند، ناگفته پیداست. این درحالی است که مسئولان عالی‌رتبه قول همکاری می‌دهند و واقعا هم این کار را می‌کنند ولی عملا کار در رده‌های پایین‌تر در جایی گره می‌خورد.
- آیا در این میان بحث هایی نظیر حضور مافیای وارد‌کننده سموم شیمیایی نیز صحت دارد؟
بگذارید به جای مافیا بگوییم خانواده اقتصادی؛ خانواده اقتصادی چای، خانواده اقتصادی سم، خانواده اقتصادی گندم و خانواده اقتصادی شکر. درستش این است که گروه‌هایی آمده‌اند و در بعضی از محصولات سرمایه‌گذاری کرده‌اند و عملا بازار آن محصولات را در دست دارند. این به‌خودی خود یک ایراد نیست زیرا بالاخره بازار هر کالا را بهتر است یک گروه زبده در دست داشته باشند به شرط آنکه کنترل شوند. ولی چون عملا مهاری برای آنها وجود نداشته، یکهتاز میدان شدهاند. به‌عنوان مثال در بازار سم، گروه‌هایی در این حوزه هستند که سم را از هند و چین یا از اروپا وارد می‌کنند. طبیعی است که بعد از سال‌ها، نمیخواهند بازار را از دست بدهند. ممکن است بعضی از این افراد قدرتهای بیش از اندازهای پیدا کرده باشند. مدیران دولتی هم عموما افراد شریف و سالمی هستند که گاه از درستیشان سوءاستفاده می‌شود و سرپیچی سازمان تحت امرشان موید این نکته است. کارشناسان عالی‌رتبه و دانشمندان همین دستگاه‌های مورد بحث، در محافل خصوصی و دوستانه خبر سوءاستفاده از درستی برخی مدیران را به‌عنوان یک درددل عنوان می‌کنند. در مجموع معتقدم مانعی که نمی‌گذارد چرخ تولید‌کننده و مبتکر با سرعت بیشتری جلو رود، یک دست غیبی نیست بلکه از بدنه همین سیستم خارج می‌شود. این افراد، هنرمندانه خود را پنهان کرده‌اند و هنرمندانه‌تر نفوذ خود را اعمال می‌کنند چراکه پای منافع هنگفتی در میان است.
- می‌توانید نمونه‌هایی از استفاده گسترده از سموم دفع آفات در کشور را شرح دهید؟
بسیاری از میوه‌ها و محصولات کشاورزی، به‌دلیل عدم‌نظارت کافی، دوز بالایی از سم را دریافت می‌کنند. امسال در شمال کشور شاهد بودیم که با وجود استفاده مکرر از سم، آفت زیتون به‌خوبی کنترل نشد و کشاورز مجبور به استفاده بیشتر از سم شد. این سم حالا به همراه روغن زیتون و به‌صورت مستقیم وارد بدن مردم خواهد شد. در کرمان نیز آفت پسیل پسته ضررهای بسیاری به باغداران زد و در نهایت خسارت زیادی به کیفیت محصول وارد کرد زیرا در جنگ بین باغدار و آفت، سم زیادی مصرف شد؛ آنقدر زیاد که به پسته برخی باغها با احتیاط باید دست زد ولی همین محصول به‌زودی بسته بندی می‌شود و به‌دست مردم میرسد.
- براین اساس این سم‌ها دائما وارد بدن همه مردم می‌شوند. پس چاره چیست؟
این موضوع به‌سادگی قابل حل‌شدن نیست. در کشور شمار زیادی افراد بیسواد و کمسواد وجود دارد. این افراد نمیدانند که سم چگونه تهدیدشان می‌کند. نباید فراموش کنیم که بخش بزرگی از کشاورزی سنتی ما را کشاورزانی از همین گروه اداره می‌کنند. از طرف دیگر، مردم هم حساسیتشان را نسبت به سلامتی و تندرستی خود از دست دادهاند. دیگر برای کسی اخبار مربوط به‌وجود هوای ناسالم، آب ناسالم و موادغذایی ناسالم، خبر هولناکی محسوب نمی‌شود! برای جلوگیری از مصرف بیرویه سم، شما به‌کار فرهنگی و آگاهیرسانی نیاز دارید. باید استاندارد بهداشتی مردم ارتقا یابد. از طرفی، دانش فنی درباره آفت‌کش‌های زیست‌سازگار و مبارزه بیولوژیک آنقدرکامل نیست که بتوانیم استفاده از سموم شیمیایی را مطلقا ممنوع کنیم. باید ضمن استفاده محدود از سمهای شیمیایی در برخی محصولات خاص، در بقیه موارد به سمت استفاده از آفت‌کش‌های زیست‌سازگار برویم. واردات 23هزار تن سم شیمیایی در سال رقم بسیار بالایی است. تازه این رقم را باید ضرب در 100کنید چون هر میلیلیتر از این سم‌ها، به‌طور متوسط در 100میلیلیتر آب حل می‌شود و بعد مورد استفاده قرار میگیرد. این یعنی دومیلیارد و 300میلیون لیتر سم که به اندازه مخزن یک سد کوچک است و سالانه به همراه آب، غذا، میوه، نان و سبزیجات وارد زندگی مردم می‌شود! براین اساس شاید بتوان در قالب دو برنامه پنج‌ساله به میزان قابل ملاحظه‌ای از مصرف سم شیمیایی کاست. البته این نیازمند یک کار ملی و همه‌جانبه است که حتما صداوسیما باید در آن شرکت فعال داشته باشد.