آیا اهمیتی که جشنواره در دوره‌ها و دهه‌های قبل داشت، همچنان به قوت خود باقی است؟ آیا این درست است که دیگر جشنواره را فضایی راکد و مرده به‌حساب آوریم که بود و نبودش تفاوتی در چند و چون سینمای ایران رقم نمی‌زند؟ به‌رغم همه ایرادهای جدی‌ای که می‌توان به جشنواره فیلم فجر گرفت و صفحات پرشماری را به آسیب‌شناسی آن که به‌دلیل بحران‌های چندین ساله اخیر ابعاد مضاعفی به‌خود گرفته است اختصاص داد، به‌نظر می‌رسد انکار اهمیت و مزیت‌های متعدد جشنواره مقرون به صواب نباشد. در این مجال، سعی می‌شود مروری گذرا بر برخی از کارکردها و نقاط حائز اهمیت جشنواره فیلم فجر به عمل آید تا از این طریق، پاسخی منفی به فرضیه مرده بودن این گردهمایی بزرگ داده شود.
1 - انقلاب اسلامی ایران، بنابر ماهیت دگرگون کننده‌ای که در عرصه‌های مختلف داشت، سینما را نیز بی‌نصیب از تأثیرات خود نگذاشت و تا سال‌ها نگاه تردید‌آمیز بدان افکنده می‌شد. در زمانی که بحران‌های مختلف سینما را تهدید می‌کرد، نخستین دوره جشنواره فیلم فجر برگزار شد؛ یعنی زمانی که احتمال تعطیلی سینمای ایران بسیار بیش از بقای آن بود. اگرچه تا قبل از این جشنواره، رویدادهایی مانند جشنواره ایرانی کودکان و نوجوانان (آبان 58)، جشنواره میلاد (خرداد60)، جشنواره محراب (بهمن60)، هفته فیلم‌های جنگ تحمیلی (مهر61) برگزار شده بود، اما هیچ یک نتوانسته بودند اعتبار شایسته‌ای را به‌خود اختصاص دهند. نخستین جشنواره فیلم فجر با هدف شناساندن فیلم‌های ارزشمند کشورهای مختلف در زمینه مسائل انسانی و انقلابی برپا شد و در عین حال در عمل به حمایت از موجودیت سینمای ایران پرداخت. بی‌جهت نبود که در همین نخستین دوره، از اعلام نام برندگان در بخش سینمای حرفه‌ای پرهیز شد، زیرا در آن دوران تلاش برای تثبیت، مهم‌تر از کیفیت می‌نمود. این نکته‌ای است که چند سال بعد از نخستین دوره جشنواره فجر، توسط سیدمحمد بهشتی، مدیر وقت بنیاد سینمایی فارابی به صراحت ابراز شد. شاید در حال‌حاضر برای بسیاری از افراد که آن دوران پرمخاطره را برای سینما به یاد نمی‌آورند، اهمیت جشنواره فجر رقیق شده باشد اما اعتبار تاریخی جشنواره به لحاظ احیای سینمای ایران نکته‌ای انکارناپذیر است.
2 - جدا از این دستاورد تاریخی، جشنواره هنوز کارکردهای فراوان دارد که یکی از آنها بستر‌سازی برای کشف هنرمندان جدید و فیلم‌های نو و حتی جریان‌های نوین است. فضای جشنواره تأثیر زیادی را برای استعدادهای جوان فراهم می‌آورد. عنصر کشف، زمانی معنای متداول خود را پیدا می‌کند که آثار مختلف با درجات متنوعی از ارزش و لحن و گونه در کنار هم قرار گیرند و جشنواره فجر هر سال این موقعیت طلایی را برای کاشفان و کشف‌شدگان فراهم می‌کند. از این حیث، جشنواره فجر مانند معدنی است که داوران و منتقدان و سینمادوستان را به غار تاریک خود فرا می‌خواند.
3 - جشنواره فجر یک نمایشگاه سالانه است ؛ محل تجلی و عرضه‌ای که در فضایش امکان سرگرمی، ارزیابی و معامله وجود دارد. در این ساحت، پدیده‌ها بدون واسطه دیده می‌شوند و در قیاس با سایر پدیده‌ها قرار می‌گیرند و برحسب این فرایند امکان مراجعه مجدد به آنها در عرصه‌های عمومی‌تر مهیا می‌شود.
4 - جشنواره فجر نه‌تنها نمایشگاه که یک گردهمایی بزرگ از سینمادوستان مختلفی است که 11روز در کنار هم فیلم ببینند و درباره‌اش به تبادل آرا بپردازند. چه رویداد سینمایی مانند جشنواره فجر تاکنون توانسته این همه فیلمساز، منتقد، مدیر و تماشاگر را در یک فرصت محدود زمانی و مکانی گرد‌هم آورد و به‌رغم اختلاف‌نظرهای شدید، در یک مسیر مشخص قرارشان دهد.
5 - جشنواره فیلم فجر مبدا تقویم سینمایی سالانه ماست. شاید از همین روست که بحث مهمی مثل اکران نوروزی دیگر آن جایگاه سابق را ندارد زیرا نوروز سینمادوستان، جشنواره فجر است. جشنواره فجر محملی است برای چشم‌انداز سینمای سال بعد و از همین رو از بازنگری و سیاستگذاری‌های جدید، در فضای زمانی و مکانی جشنواره، فراوان صحبت می‌شود.
6 - جشنواره فجر فرصتی طلایی است برای قرارگرفتن سینمای ایران و حتی ذات سینما در کانون توجه عمومی. در این مقطع زمانی بازار رسانه‌ای سینما به‌شدت گرم می‌شود و رادیو و تلویزیون و نشریات تخصصی و غیرتخصصی و فضاهای اینترنتی و حتی کانون‌های غیرسینمایی سینما را عنوان نخست برنامه‌های خود قرار می‌دهند، رسانه‌ای شدن یک پدیده اعتبار و رسمیت آن‌را بالا می‌برد و این نکته برای جشنواره فجر که فی‌نفسه پدیده‌ای رسمی است اهمیتی مضاعف دارد.
7 - غیراز جشنواره فجر ده‌ها جشنواره و رویداد سینمایی دیگر هم در طول سال برگزار می‌شوند که هر یک اعتبار خاص خود را دارند اما جشنواره فجر جایگاه دیگری دارد. یکی از عواملی که این وجه تمایز را جلوه بیشتر می‌بخشد، امکان تماشای عمومی فیلم‌هایی است که برای نخستین بار به نمایش درمی‌آیند و البته احتمال اینکه مبادا فیلمی به هر دلیل امکان نمایش عمومی در ماه‌های بعد پیدا نکند، استقبال از این ویژگی جشنواره را شدت می‌بخشد.
8 - با توجه به اکران بسیار محدود فیلم‌های خارجی در مناسبات سینمایی ایران، جشنواره فجر امکانی است برای تماشای برخی از آثار مطرح جهانی که اگرچه ممکن است آمیخته با برخی ممیزی‌های متداول باشد، فرصت مغتنمی است تا در دورانی که فیلم خارجی صرفا در قاب محدود تلویزیون یا صفحه نمایش رایانه دیده می‌شود، بتوان به عظمت سینمایی آن روی پرده بزرگ سینما نایل شد. البته این پتانسیل می‌تواند با گزینش فیلم‌های مهم‌تر و مطرح‌تر سینمای جهان، فعلیت مناسب‌تر و پویاتری به‌خود گیرد و از وضعیت نه‌چندان مطلوب کیفی کنونی خارج شود.
9 - داوری مهم‌ترین رکن جشنواره فیلم فجر است که منظور از آن فقط اعضای هیأت داوری نیست بلکه نفس حضور در جشنواره نوعی داوری عمومی است که نزد تماشاگران، منتقدان، داوران رسمی و مسئولان سینمایی صورت می‌پذیرد. هر یک از این داوری‌ها در جایگاه خود اعتباری ویژه دارد. ماراتن نفس‌گیر رساندن فیلم به جشنواره در‌ماه پایانی پاییز و دو‌ماه اول زمستان معطوف به همین اهمیت است. برنده شدن یک فیلم یا یک هنرمند محدود به همان مقطع 11روزه نیست و تأثیرش را می‌توان در اعتبار یک فیلم در اکران عمومی سال آینده‌اش و حتی در روند فعالیت هنری یک سینماگر جست‌وجو کرد و البته فراتر از آن می‌تواند تبدیل به عاملی جریان‌ساز در سینما باشد؛ کما‌اینکه بسیاری از ژانرهای مهجور در سینمای ایران به واسطه موج‌های جاری در این جشنواره احیا شدند.
10 - داوری می‌تواند محدوده‌ای کلی‌تر داشته باشد و منحصر به یک فیلم خاص نباشد و در واقع نوعی ارزیابی از مهم‌ترین محصولات یکساله سینمای کشور به‌دست دهد. تماشای فیلم‌ها در جشنواره این امکان را فراهم می‌کند تا جریان کلی سینمای ایران سنجیده شود و زمینه بررسی در ابعاد کمی و کیفی و مقدورات و مقدرات و چشم‌اندازها شکل گیرد و این نقطه عزیمتی است برای ارائه راهکارها و پردازش‌های کارشناسان.
11 - فیلم‌هایی نیز هستند که خواسته یا ناخواسته در جشنواره شرکت نمی‌کنند. اما آیا این به‌معنای اهمیت نداشتن جشنواره در نسبت با این فیلم‌هاست؟ ریشه پاسخ منفی به این سؤال اتفاقا در اهمیت جشنواره نهفته است. فضای خاص جشنواره که باعث نگاه‌های ذره‌بینی به فیلم‌ها می‌شود و با ابعاد رسانه‌ای عمق و دامنه بررسی‌ها تنوع بیشتری می‌یابد، برخی را از ورود به این حوزه بازمی‌دارد تا مبادا بازتاب‌های نمایش در جشنواره تبدیل به حساسیت‌هایی در زمان نمایش عمومی شود. این نشان می‌دهد که ریشه اصلی نمایش یا عدم‌نمایش یک فیلم در جشنواره به اهمیتی معطوف است که واجد عنصر داوری رسمی، عمومی و حرفه‌ای است.
***
جشنواره فیلم فجر، جشنواره‌ای است که توسط دولت (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) برگزار می‌شود؛ اما بستر آن را از یک سو هنرمندانی شکل می‌دهند که فارغ از وابستگی اغلب‌شان به مناسبات دولتی به ساخت فیلم مشغولند و از سوی دیگر جامعه سینمادوستان مخاطبان نهایی و اصلی این محفل بزرگ هستند. کمتر فضایی فرهنگی در کشور می‌توان یافت که تا این حد حلقه‌های سیاست، فرهنگ و جامعه را به یکدیگر زنجیر کرده باشد. با این حساب، جشنواره فجر شبیه به هرمی است که راس آن محل تلاقی جایگاه مسئولان، سینماگران و مردم است و این مهم‌ترین ویژگی این رویداد مهم سالانه فرهنگی اجتماعی جامعه ماست.