نارسایی کلیه در دو طیف سنی بررسی می‌شوند؛ یکی طیف سنی اطفال که معمولاً افراد زیر 18 سال را در بر می‌گیرند و دیگری طیف سنی بزرگسالان که بالای سن 18سال را تشکیل می‌دهند.
نارسایی کلیه در اطفال در مقایسه با بزرگسالان کمتر است و ممکن است که در هر سال به ازای هر یک میلیون افراد زیر 18 سال، 10 تا 15نفرشان مبتلا به نارسایی کلیه شوند در حالی که در بزرگسالان همین عدد بین 20 تا 50 نفر را شامل می‌شود.
دکتر محمد حسین طباطبایی، نفرولوژیست و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص نارسایی‌های کلیوی و نقش آنها در بروز سایر بیماری‌ها و همچنین باورهای نادرستی که در میان مردم منجر به افزایش این نارسایی‌ها می‌شوند، در این گفت‌وگو توضیح می‌دهند.
یکی از بیماری‌های نسبتاً رایج و مهم در بزرگسالان نارسایی کلیوی است. در حال حاضر بیش از 22 هزار ایرانی مبتلا به نارسایی پیشرفته کلیه هستند.
همچنین حدود 22هزار و 400 بیمار مبتلا به نارسایی پیشرفته کلیه تحت درمان وجود دارد که 50درصد آنان تحت دیالیز خونی هستند، 48 درصد پیوند کلیه شده‌اند و حدود 2درصد تحت دیالیز صفاقی هستند.
بیماری‌های کلیوی بی‌سر و صدا می‌آیند و تا مراحل پیشرفته خاموش بوده و علامت خاصی ندارند. همچنین به گفته متخصصان 50 درصد بیماران مبتلا به نارسایی‌های کلیوی زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که دیگر وقت دیالیز آنهاست؛ یعنی زمانی که دیگر هیچ راهی برای درمان قطعی وجود ندارد.
علت اصلی ابتلا به نارسایی‌های کلیوی در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. در کودکان علت اصلی ابتلا به نارسایی کلیه اشکالات مادرزادی در سیستم ادراری آنهاست. مثلاً کودکی که با یک مثانه معیوب به دنیا می‌آید و یا از مثانه به کلیه دچار برگشت ادرار می‌شود یا اینکه سیستم مثانه او دچار تنگی شده است.
تمامی این علائم روی کلیه فشار میآورد و کلیه را دچار نارسایی می‌کند. برای همین والدین باید به علائم ادراری کودک توجه کافی داشته باشند. علامت دیگری که بعد از تولد در کودکان بیشتر دیده می‌شود، عفونت ادراری است.
کودکانی که در سیستم ادراری خود دچار مشکل می‌شوند، معمولاً مبتلا به عفونت ادراری هستند پس تاکید ما به والدین این است که علاوه بر آن که عفونت ادراری کودک باید درمان شود، بررسی‌های کامل از سیستم ادراری کودک نیز باید انجام شود.
- علائمی که می‌توانند به والدین هشدار دهند که کودک در معرض نارسایی کلیه است، چطور خودشان را نشان می‌دهند؟
یکی از علائمی که والدین باید به آن توجه کافی داشته باشند چگونگی ادرار کردن کودکشان است. پسرها بیشتر از دختران احتمال مشکل در سیستم ادراری‌شان وجود دارد.
مثلا گاهی به دنبال یک ختنه ساده ممکن است مجرای ادرار تنگ شود، این تنگی مجرای ادراری باعث می‌شود که ادرار کودک باریک باشد و یا اینکه کودک برای ادرار کردن باید به خودش فشار بیاورد.
بنابراین توجه والدین به توصیه‌های پزشک بعد از ختنه کردن کودک برای جلوگیری از تنگی مجرای ادرار بسیار مهم است چون در غیر این صورت خطر برگشت ادرار از مثانه به کلیه نیز وجود دارد.
همچنین کودکانی که در شبانه‌روز ادرارشان به صورت قطره‌قطره می‌آید به طوری که کودک با دست روی مثانه فشار میآورد که ادرارش خارج شود، نشان می‌دهد که مثانه انقباض ندارد. عفونت ادراری و وجود یبوست نیز اغلب از سوی والدین نادیده گرفته می‌شود در حالی‌که مکانیسم‌های کنترل‌کننده ادرار و مدفوع تقریباً منشأ مشترک دارند.
اگر کودکی در سیستم دفع ادرار مشکل داشته باشد، مسلماً در سیستم دفع مدفوع نیز دچار مشکل ادراری است. به دلیل سوزش ادرار، کمتر به دستشویی می‌روند و دچار یبوست می‌شوند. پس تا زمانی که یبوست کودک برطرف نشود، عفونت ادراری نیز درمان نخواهد شد.
- در مورد بزرگسالان چطور؟
نکته مهم این است که جامعه ما از یک جامعه جوان به سمت یک جامعه میانسال و پیر حرکت کرده و متوسط رشد جمعیت هر سال کمتر می‌شود.
بنابراین هرچه سن بالاتر می‌رود، تعداد زیادی از نفرون‌های کلیه نیز از بین می‌روند به همین دلیل زمینه برای نارسایی کلیه در این افراد ایجاد می‌شود. دوم اینکه به دلیل فرم زندگی مردم که یک زندگی به دور از فعالیت فیزیکی و همراه با استفاده از مواد نشاسته‌ای است، زمینه برای ابتلا به بیماری دیابت به خصوص برای کسانی که به صورت ارثی مستعد ابتلا به آن هستند، فراهم است.
همین امر شانس ابتلا به نارسایی مزمن کلیه را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر فشار خون نیز از عوامل مهم ابتلا به نارسایی کلیوی در بزرگسالان است. همچنین بیماری‌هایی که از دوران کودکی با فرد همراه بوده‌اند مثل گلودرد چرکی به کلیه آسیب زده و چون این بیماری پیگیری نمی‌شود، در بزرگسالی هم به سلول‌های باقیمانده کلیه صدمه وارد می‌شود.
- به علائم نارسایی حاد و مزمن کلیه اشاره می‌کنید؟
نارسایی حاد کلیوی چون به طور ناگهانی ایجاد می‌شود علامت دارد و فرد زود به آن پی می‌برد. کم آبی بدن و کم‌شدن حجم ادرار و یا اسهال شدید از علائم این نارسایی هستند.
در این شرایط با تزریق سرم، افزایش حجم ادرار و کنترل فشار خون می‌توان از بروز علائم نارسایی حاد در بیمار جلوگیری کرد پس نارسایی حاد در اغلب موارد کنترل شده و بهبود می‌یابد. خوب است بدانید بی‌حوصلگی، خواب‌آلودگی، رنگ‌پریدگی، نفس‌نفس زدن، تغییرات در استخوان، دور شدن از اجتماع و... از علائم نارسایی مزمن کلیوی هستند.
در این شرایط اگر فرد برای انجام آزمایشات مراجعه نکند این علائم هشدار‌دهنده می‌توانند به تدریج با خارج شدن بوی اوره از راه تنفس، گیجی، منگی و خواب‌آلودگی فرد را به حالت اغما و در مراحل شدید به حالت کما فرو ببرند.
- در کشور ما نارسایی کلیه بیشتر در اثر چه عواملی شایع می‌شود؟
در واقع می‌توان گفت بیماری‌های ارثی در کشور ما بیشترین نقش را در ایجاد این نارسایی‌ها دارند. مثلاً بیماری آلپورت یک بیماری ارثی است که به طرق مختلف منتقل می‌شود ولی رایج‌ترین نوع آن انتقال از طریق کروموزوم X از مادر به پسر است.
این بیماری در استان‌هایی که ازدواج فامیلی بیشتر است، شیوع بیشتری دارد و در کشور ما سومین علت ابتلای کودکان به نارسایی کلیه همین بیماری است. در ادرار این کودکان خون است و به طور مداوم از آن پروتئین دفع می‌شود و معمولاً در دهه دوم و سوم زندگی در این کودکان علائم نارسایی کلیه هم ظاهر می‌شود.
- و این نارسایی‌ها تا چه حد قابل درمان و یا پیشگیری هستند؟
متاسفانه از این نارسایی‌ها پیشگیری نمی‌توان کرد و هیچ دارویی نیز برای درمان آن موثر نیست. فقط می‌توان بیماری را کنترل کرد که کودک دیرتر به مرحله نارسایی کلیه برسد.
- بعضی‌ها در اثر ابتلا به یک گلو درد چرکی و یا یک بار مبتلا شدن به سنگ کلیه دچار نارسایی کلیوی می‌شوند. این عوامل تا چه حد در ایجاد این نارسایی‌ها دخیل هستند؟
البته این عوامل جزو بیماری‌های اکتسابی هستند که در اکثر موارد فرد وقتی که به یک گلو درد ساده مبتلا می‌شود، وجود التهاب در کلیه را نادیده می‌گیرد. گاهی اوقات نیز هر دو کلیه سنگ‌سازند ولی به دلیل بی‌توجهی فرد مبتلا به درمان، آنقدر این روند در او ادامه پیدا می‌کند که بیمار دچار نارسایی کلیوی مزمن می‌شود.
- چرا امروزه وجود نارسایی کلیوی در بین بیماران مبتلا به تالاسمی ماژور رو به افزایش است؟
ببینید، افراد مبتلا به کم‌خونی نوع ماژور به علت اینکه امروزه از داروی دسفرال استفاده کرده و خون نیز تزریق می‌کنند، میانگین عمرشان نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است. اگر قبلاً بیماران تالاسمی در سنین 5 یا 6 سالگی فوت می‌شدند، ولی امروزه عمر این بیماران به دلیل درمان‌های مناسب‌تر به 20 تا 25 سال افزایش پیدا کرده است و خیلی از این بیماران دیگر در این سنین فوت می‌کنند.
پس چون عمر این بیماران به دهه‌های دوم و سوم زندگی افزایش پیدا کرده، شانس ابتلا به نارسایی کلیه در آنها بالاست. چون کلیه این افراد در اثر استفاده از داروهای آهن‌زدا و رسوب آهن آسیب می‌بیند.
- به نظر می‌رسد در فرهنگ عام ما کنترل ادرار در بچه‌ها یک امر پسندیده است. این اتفاق تا چه حد می‌تواند برای کلیه خطرناک باشد؟
این اتفاق مخصوصاً در مورد دختران بسیار خطرناک است. بسیار دیده شده که دختران بخصوص در مدرسه و در اماکن عمومی ادرار خود را کنترل می‌کنند.
پر شدن مثانه باعث می‌شود به تدریج رفلکس‌های مثانه در این افراد مهار شود و فرد دیگر احساس ادرار را نداشته باشد. همین امر باعث ایجاد یبوست در کودک و برگشت ادرار از مثانه به حالب‌ها می‌شود و اگر این مشکل ادامه پیدا کند، آثار زخم روی کلیه و عفونت‌های مکرر کلیه می‌شود. به نظر می‌رسد این امر کمبود اماکن بهداشتی در سطح شهرها و لزوم رسیدگی به این امر را بیشتر نشان می‌دهد.
- آیا تا به حال برای نارسایی‌های کلیوی برنامه غربالگری در کشور انجام شده؟
بله، خوشبختانه در کشور ما برای بیماری‌های دیابت و فشار خون که دو عامل مهم ابتلا به نارسایی کلیوی هستند، غربالگری به صورت برنامه‌های ملی انجام گرفته و قند خون جمعیت بالای 30سال کشور بخصوص در روستاها کنترل می‌شود. با این روش مشخص شده که 3 تا 5/3 درصد جمعیت زن و مرد مبتلا به دیابت و فشار خون بالا هستند.
- در مورد انجام تست کراتینین چطور؟ آیا انجام این تست به صورت کشوری لازم است؟
- خیر، تست کراتینین بسیار پر هزینه و غیر موثر است. اگر ما از افراد این تست را بگیریم و کراتینین فردی در حد طبیعی و نرمال باشد، با قطعیت نمی‌توان به او گفت که مبتلا به نارسایی کلیوی نمی‌شود. همچنین در مورد فردی که نارسایی کلیه دارد و میزان کراتینین در او بالاست نیز کار خاصی دیگر نمی‌توان انجام داد.
این تست از جمله تست‌های سختی است که امکان اشتباه شدن نتیجه آن هم خیلی بالاست برای همین سود انجام آن به اندازه‌ای نیست که بخواهیم به صورت کشوری آن را اجرا کنیم.
اما تست ادرار به راحتی قابل انجام است و با یک آزمایش ساده می‌توان با دو سه نوبت بررسی به وجود مشکلات کلیوی در فرد پی برد. تست قند خون نیز از جمله تست‌های مفیدی است که انجام آن به صورت روتین توصیه می‌شود چون دیابت از جمله بیماری‌هایی است که فرد چندین سال بدون وجود هیچ عارضه خاصی در کلیه با آن زندگی می‌کند و به تدریج نفرون‌های کلیه در اثر این بیماری از بین می‌روند.
- به رژیم‌های غلطی که منجر به نارسایی کلیوی می‌شوند نیز اشاره می‌کنید؟
متاسفانه در کشور ما به علت ارزان‌تر بودن مواد غذایی نشاسته‌ای، مردم بیشتر از این مواد استقبال می‌کنند و دور شدن از مصرف مواد پروتئینی زمینه را برای بروز این نارسایی‌ها در آنها فراهم می‌کند.
- تصور خیلی از مردم این است که مصرف مایعاتی مثل چای یا آب معدنی منجر به تخریب کلیه می‌شود. این باورها تا چه حد نادرستند؟
به طور کلی نوشیدن مایعات برای افزایش حجم ادرار به طور مکرر توصیه می‌شود. این مایعات هم می‌تواند شامل چای، قهوه یا هر نوشیدنی دیگری باشد و این تصور که نوشیدن چای یا آب معدنی می‌تواند منجر به ایجاد رسوب در کلیه و تشکیل سنگ کلیه شود، به هیچ وجه درست نیست.
بخصوص آب معدنی به دلیل ترکیبات و املاحی که در آن وجود دارد، در روده با بعضی از املاح ترکیب می‌شود و از جذب آنها جلوگیری می‌کند و میزان مواد سمی را به این ترتیب کاهش می‌دهد. کسانی که از استفاده از آب معدنی پرهیز می‌کنند، کسانی هستند که کلیه‌های سنگ‌ساز دارند و این ترکیبات در این افراد ممکن است منجر به ایجاد سنگ در آنها شود وگرنه در افراد سالم مصرف آن هیچ منعی ندارد.
- معمولاً بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی در کدام مرحله از بیماری به شما مراجعه می‌کنند؟
معمولاً بیماران زمانی به ما مراجعه می‌کنند که بیماری به مراحل پیشرفته خود رسیده است یعنی بیماری آنها قبلاً تشخیص داده شده ولی نسبت به درمان پاسخ مناسبی نداده‌اند. در این زمان دیگر نمی‌توان روند بیماری را متوقف کرد و فقط می‌توان سیر پیشرفت آن را کند کرد. اکثر این بیماران به دیالیز یا پیوند کلیه نیاز پیدا می‌کنند.
- بیماران بیشتر با کدام یک از علائم نارسایی کلیه مراجعه می‌کنند؟
بیشترین افرادی که به ما مراجعه می‌کنند کسانی هستند که مبتلا به عفونت‌های ادراری هستند. این اختلال در واقع هشداری از وجود مشکل در کلیه‌هاست ولی اغلب خانواده‌ها بعد از اینکه عفونت ادراری درمان شد، دیگر این هشدار را جدی نمی‌گیرند.
یکی از بررسی‌هایی که در این هنگام باید انجام گیرد گذاشتن سوند ادراری در مثانه و تزریق داروی رنگی به داخل مثانه است. وقتی مثانه پر شد، سوند را بیرون می‌کشند تا فرد ادرار کند.
در این هنگام در عکسبرداری مشخص می‌شود که برگشت ادرار از مثانه به کلیه‌ها وجود دارد یا نه. اکثر خانواده‌ها متاسفانه از گذاشتن سوند مخصوصاً برای دختران طفره می‌روند. ما موارد بسیاری را داشتیم که خانواده‌ها شدیداً از این کار پرهیز می‌کردند و بعد از مدتی با نارسایی‌های شدید کلیوی فرد بیمار را مجدداً ارجاع می‌دادند در حالی که اگر با اولین عفونت ادراری از مثانه بیمار عکس گرفته می‌شد با دارو یا یک جراحی سبک به راحتی قابل درمان بود.
- توصیه شما به بیماران مبتلا به این نارسایی‌ها و همچنین کسانی که مستعد ابتلا به آن هستند چیست؟
مسلماً داشتن یک زندگی توام با فعالیت فیزیکی مستمر که مانع بروز فشار خون، چاقی و دیابت شود، بسیار مهم است. نکته دیگر آشنایی با رژیم‌های غذایی سالم است؛ رژیمی که علاوه بر نشاسته سرشار از پروتئین موجود در گوشت سفید، ویتامین و سبزیجات باشد.
همچنین مصرف لبنیات نیز به اندازه کافی توصیه می‌شود. چون پرخوری در مصرف لبنیات می‌تواند منجر به بروز عوارضی بخصوص در کسانی شود که درجاتی از آسیب کلیوی دارند. چون کلیه نمی‌تواند فسفر موجود در لبنیات را به خوبی جذب کند، انعکاس آن به صورت کاهش کلسیم و افزایش پاراتورمون و در نهایت مشکلات استخوانی در فرد بروز می‌کند.
همچنین انجام آزمایش‌های روتین و بخصوص تست‌های شش‌گانه قند، کراتینین، چربی، اوره، اسید اوریک و ادرار بخصوص از سن 30 سالگی به بعد در کاهش ابتلا به این نارسایی‌ها بسیار با اهمیت است.
اندازه‌گیری فشار خون با فواصل معین بخصوص در کسانی که به سابقه داشتن فشار خون بالا در خانواده را دارند نیز نباید فراموش شود. سابقه فامیلی این نارسایی‌ها نیز با اهمیت است چون در صورت وجود این نارسایی‌ها در افراد فامیل، فرد باید به فواصل زمانی کمتری برای انجام این تست‌ها مراجعه کند.