آزمایش هستهای کره شمالی در اکتبر سال 2006 شرایط را دشوارتر هم کرده است. اکنون باید در جستجوی راههای ابتکاری برای غلبه بر این نقاط آسیب پذیر باشیم چون در غیر این صورت رژیم بین‌المللی پادمان‌های هستهای ارزش خود را از دست می‌دهد.
پیمان منع تکثیر تسلیحات هستهای بیش از 30 سال پیش تصویب شد. از آن زمان به بعد دنیا شاهد تغییرات پرشتاب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شگرفی شد که عرصه و سیاست‌های عدم تکثیر هستهای را هم دچار تغییر کرد.
تحولات در سه ستون و اصل این پیمان یعنی خلع سلاح، انتقال تکنولوژی و راستی آزمایی یکسان و هم اندازه نبوده است. آژانس بین‌المللی انرژی هستهای در این میان و به ویژه در دو زمینه آخر یعنی انتقال تکنولوژی و راستی‌آزمایی نقش پررنگ و تعیین کننده‌ای می‌تواند ایفا کند.
اگر چه گفته می‌شود که پیشرفت در زمینه خلع سلاح به کندی صورت می‌گیرد، اما به اعتقاد من باید شیوه‌های راستی‌آزمایی هستهای را بهبود بخشیم تا با عرصه در حال تغییر دنیای عدم تکثیر هستهای هماهنگ شویم. اگر این کار را نکنیم هم پادمان‌های بین‌المللی و هم دورنمای آینده استفاده صلح‌آمیز هستهای به خطر می‌افتد.
در دو دهه اخیر شاهد سه تحول عمده مرتبط با عدم تکثیر هستهای بوده‌ایم:
1. افزایش رو به رشد انتشار تکنولوژی و دانش هستهای به ویژه با توجه به محبوبیت فزاینده انرژی هستهای.
2. گرایش جدید کشورها به دستیابی به تکنولوژی مناسب برای اهداف تسلیحاتی
3. ظهور شبکه‌های مخفی در این حوزه.
بر اساس نظام حاکم بر ان.پی.تی هر کشوری می‌تواند تکنولوژی غنی‌سازی یا فرآوری داشته باشد. اما باید اطمینان حاصل شود که مواد هستهای و زیرساخت‌ها برای مصارف ابهام‌آمیز و غیر صلح‌آمیز استفاده نشود.
دسترسی بهتر به تکنولوژی چرخه سوخت هستهای با ابتکاراتی همچون رویکردهای چند ملیتی به غنی سازی و فرآوری هستهای تضمین می‌شود. برای این منظور آژانس بین‌المللی انرژی هستهای به حمایت جهانی در راستی‌آزمایی‌های خود نیاز دارد. همچنین باید بتوانیم از جدیدترین تکنولوژی‌های راستی‌آزمایی بهره ببریم.
دسترسی به فناوری چرخه سوخت
در سالهای اخیر بسیاری از کشورها به توانایی فنی و صنعتی پیشرفته‌ای دست یافته اند که این برای توسعه بسیار ضروری است و باید مورد استقبال قرار گیرد. اما در همین حال تکنولوژی هستهای هم دارای ابعاد مختلفی شده و فروش یا فرآوری غیرقانونی دشوار شده است.
ارتباطات الکترونیک، انتقال طراحی‌های جدید هستهای و دیگر اطلاعات این حوزه را آسان کرده است. در این شرایط بسیاری از انواع تجهیزات حساس و مواد مهم هستهای از جمله موارد با استفاده دوگانه طبقه‌بندی می‌شوند.
این به آن معنی است که این مواد هم می‌توانند در مصارف هستهای و هم غیر هستهای به استفاده برسند. به این ترتیب کنترل صادرات این مواد کار دشواری است.
تعداد معدودی از کشورها به بخشی از چرخه سوخت هستهای دست یافته‌اند. دسترسی به این چرخه سوخت مورد نیاز برای راکتورهای تحقیقاتی و همچنین راکتورهای نیروگاهی را فراهم می‌کند.
اما هر روز بر تعداد کشورهایی که به این چرخه دست یافته‌اند اضافه می‌شود و این بر نگرانی جهان به خاطر کمتر شدن حاشیه‌های امنیتی استفاده از انرژی هستهای می‌افزاید.
دستیابی به اورانیوم با درصد غنی سازی بالا یا پلوتونیوم جدا شده، به طور کلی یکی از دشوارترین گامها در رسیدن به سلاح هستهای است.
اگر کشوری دارای چرخه سوخت برای تولید اورانیوم غنی شده یا پلوتونیوم، تصمیم بگیرد از پیمان‌های هستهای خارج شود آن وقت در یک قدمی دستیابی به سلاح هستهای آن هم در دوره‌ای کوتاه مدت قرار می‌گیرد.
به همین دلیل است که آژانس بین‌المللی انرژی هستهای به دنبال راههایی برای اجرای بهتر استفاده بهتر از چرخه سوخت هستهای است.
بهترین راه رفتن به سراغ ساز و کارهای چندملیتی برای این گونه فعالیت‌هاست. اما این راهکارها یک شبه به دست نمی‌آید و مراحل مختلفی را می‌طلبد.
اول از هر چیز باید راهکارهایی که تامین سوخت برای نیروگاههای هستهای را تضمین می‌کند به دست آید. در مرحله بعد باید تضمین‌های مشابهی برای دستیابی به راکتور هستهای ایجاد شود.
مرحله سوم تبدیل کارکرد تأسیسات تبدیل و غنی سازی و فرآوری از شرایط ملی به چند ملیتی است. همچنین باید کشورها را به انجام این کار در دامنه فعالیت‌های چند ملیتی تشویق کرد.
اهمیت این کار در این است که با ارائه تضمین دسترسی به راکتور و سوخت به قیمت قابل رقابت در بازار دیگر کشورها توجیهی برای اینکه امکانات چرخه سوخت برای خود ایجاد کنند ندارند. اما باید سازوکار دسترسی به این امکانات چنان به صورتی اطمینان بخش فراهم شود که هر کشوری که به این مواد نیاز داشته باشد به سرعت به آن دست یابد بدون آنکه لازم باشد شرایط خاصی را مهیا کند.
دولت‌ها و گروههای صنعتی مختلفی راهکارها و پیشنهاداتی را در این باره ارائه کرده‌اند. این پیشنهادهای در نشست ویژه آژانس در سپتامبر سال 2006 مورد بحث و بررسی قرار گرفت. نقشه راهی درحال تهیه است تا این راهکارها به تصویب شورای حکام آژانس برسد.
چالش پیش‌رو
با توجه به شرایط تغییر یافته دنیای عدم تکثیر هستهای، آژانس بین‌المللی انرژی هستهای باید این پرسش را بپرسد که در آینده برای تضمین اینکه در نظام راستی‌آزمایی هستهای یک گام جلو باشیم چه کاری می‌توانیم بکنیم؟ چطور می‌توانیم به این اطمینان برسیم که در مسیر درست حرکت کرده‌ایم؟ چگونه می‌توان از این امکانات محدود بیشترین استفاده را برد؟
هدف ما اطمینان دادن به جامعه جهانی در این باره است که کشورها به وظایف پادمانی خود عمل می‌کنند. برای این کار چندین اولویت اصلی پیش رو داریم.
اول اینکه رویکردهای جدید پادمانی را در برابر چالش‌های جدید به اجرا بگذاریم. تجهیزات پادمانی و توسعه تکنولوژی را به حداکثر برسانیم تا توانایی تشخیص را بالا ببریم. باید تحقق و توسعه تکنولوژی‌های جدید را برای شناسایی فعالیت کشورها افزایش دهیم. در این راه حمایت‌های بین‌المللی گام بسیار مهم و تعیین کننده‌ای است.
اولی هینونن
معاون دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هستهای
و رییس دپارتمان پادمان‌های هستهای