به دنبال گرم شدن آب و هوای جهان و ذوب شدن یخ های قطب شمال، بسیاری از کشورها برای کسب منابع غنی طبیعی در این سرزمین با هم رقابت آغاز کرده اند. با این حال، توسعه فناوری استخراج گاز شیل که در جهان میزان ذخیره کلانی داشته و هزینه استخراج آن نیز زیاد نیست روز به روز بیشتر مورد توجه جهانیان قرار گرفته است.
سازمان بین المللی انرژی در تازه ترین گزارش خود اعلام کرد که وضعیت استفاده از نفت و گاز طبیعی در جهان که حدود صدها سال طول کشیده در 30 سال آینده تغییر می کند. با توجه به استخراج و استفاده از انرژی‌های غیر سنتی از جمله گاز شیل، تا سال 2020، آمریکا به جای عربستان سعودی بزرگترین کشور تولید انرژی در جهان میشود و تا سال 2030، آمریکای شمالی به منطقه صادر کننده انرژی تبدیل میشود. در حقیقت، استخراج و استفاده از انرژی‌های غیر سنتی در آمریکای شمالی و حتی نیمه غربی کره زمین، روز به روز بیشتر توسعه یافته است.
رییس انجمن تحقیقات انرژی کمبریج آمریکا اعلام کرد که در چند دهه گذشته، منطقه خاورمیانه در مرکز نقشه انرژی جهان قرار داشته است. اما این وضعیت به تدریج تغییر می کند. به دنبال استخراج گاز شیل در آمریکا، نفت شن در کانادا و استخراج نفت و دریای عمیق در برزیل، یک ناحیه جدید انرژی در کره غربی شکل گرفته که به احتمال زیاد در چند دهه آینده نقشه انرژی جهان را تغییر می‌دهد.
سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) پیش بینی کرده است که میزان استخراج گاز شیل آمریکا از 15 میلیون اینچ مکعب در سال 2012 به 25 میلیارد اینچ مکعب در سال 2014 افزایش می‌یابد که این نشانگر نیروی بالقوه توسعه گاز شیل است.
پیشتر باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا عنوان کرده بود که میزان ذخیره گاز شیل آمریکا برای استفاده در یک قرن کافی است. اداره انرژی ایالت اوهایو اعلام کرد که تنها ذخیره گاز شیل در ناحیه ای میان ایالت نیویورک تا اوهایو برای 14 سال مصرف انرژی آمریکا کافی است.
این در حالی است که در ماه مارس سال جاری، ژاپن نیز اعلام کرد که در فناوری یخ قابل احتراق نیز به پیشرفت هایی رسیده است. سازمان انرژی ژاپن عنوان کرد که میزان کشف شده یخ قابل احتراق در دره دریایی شرق شهرستان آیچی 11 برابر گاز مایع وارد شده ژاپن در سال 2011 است. به گزارش دیگر، میزان کل ذخیره یخ قابل احتراق ژاپن برابر با میزان مصرف ژاپن در 100 سال آینده است. این باعث میشود که ژاپن از کشوری فاقد انرژی به کشوری دارای انرژی غنی تبدیل شود.
همه این اخبار کشورهای سنتی صادرکننده نفت را دچار شوکی بزرگ کرده است. یکی از مسوولان صندوق بین المللی پول در این باره توضیح داد: با آن که صدور نفت برای بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت درآمدی کلان به همراه داشته، اما در صورت کاهش مستمر قیمت نفت، اقتصاد آن ها با خطرات زیادی رو به رو می شود. اگر قیمت نفت 10 درصد کاهش یابد، از سود نفتی این کشورها 150 میلیارد دلار کاسته میشود.
با توجه انرژی های غیر سنتی جدید، منطقه خاورمیانه در گام نخست از آن زیان می بیند. ناآرامی اوضاع، کاهش ذخیره نفت و گاز و توسعه فناوری استخراج انرژی جدید همه اینها باعث کاهش قیمت نفت میشود. به عبارت دیگر، منطقه خاورمیانه پایه اقتصادی خود را از دست می‌دهد.
این در حالی است که روش رشد اقتصادی روسیه با اتکا به صدور نفت نیز با چالش هایی رو به رو می شود. بانک مرکزی روسیه با انتشار داده هایی اعلام کرده است که به دنبال افزایش واردات این کشور، مازاد تجاری روسیه تا سال 2015 از بین می رود. این با پیش بینی صندوق بین المللی پول مبنی بر این که تا سال 2016 روسیه از مازاد تجاری به کسری تجاری تبدیل می شود مشابه است.
اما منطقه خاورمیانه چطور می‌تواند از این وضعیت نامطلوب رها شود؟
معاون پژوهشگاه مسایل بین المللی چین در این باره معتقد است: کشورهای خاورمیانه از یک طرف خواهان کاهش وابستگی خود به نفت و تمدید استخراج منابع نفت و از سوی دیگر دچار وسوسه سود ناشی از صدور نفت هستند. بدتر آن که اکنون وضعیت اقتصادی بسیاری از کشورهای خاورمیانه مطلوب است و آن ها درباره آینده خود چندان نیاندیشیده اند.
وان جیان یه اقتصاددان ارشد بخش تحقیقات اقتصادی بانک واردات و صادرات چین در این باره عنوان کرد: کشورهای خاورمیانه از قدیم به مسایل ناشی از وابستگی شدید به صادرات نفت پی برده و همواره خواستار تغییر روش رشد اقتصادی خود شده اند. اما آن ها در این راستا اقدام عملی در پیش نگرفته‌اند.
از یک طرف، کشورهای خاورمیانه انگیزه چندانی برای تغییر روش رشد اقتصادی خود نداشته، از سوی دیگر این کشورها در توسعه اقتصادی با چالش هایی رو به رو هستند. به طوری که محیط طبیعت آن ها خوب نبوده و مسافت مزارع برای توسعه کشاورزی کم بوده، ناآرامی سیاسی و نظامی، محدودیت مذهبی و درگیری مذهبی در توسعه اقتصادی آنها تاثیر منفی بر جای گذاشته است.
توسعه اقتصادی کشورهای خاورمیانه با تقلید از کشورهایی چون سنگاپور و ژاپن در مرحله ابتدایی توسعه خود که با جلب سرمایه گذاری کشورهای خارجی صورت می‌گیرد بعید به نظر می‌رسد. زیرا با آن که این کشورها با صدور نفت و گاز طبیعی سود زیادی به دست آورده و میانگین سرانه تولید ناخالص آن ها از بسیاری کشورهای در حال توسعه بالاتر است، اما بیشتر این سودها برای سرمایه گذاری در کشورهای خارجی مورد استفاده قرار گرفته و یا در دست تعداد کمی از ثروتمندان است که به طور کامل برای سازندگی کشور تزریق نشده است. منطقه خاورمیانه نه تنها صنایع توسعه نیافته، بلکه حجم بازار آن نیز کم است. افزون بر این، ناآرامی سیاسی در برخی کشورها نیز باعث شده که این کشورها نتوانند سرمایه های خارجی را به خود جلب کنند. افزون بر این، صنعت مالی کشورهای خاورمیانه نیز توسعه چندانی نداشته که برای پیوستن سیستم آن به جهان بسیار مشکل است. پایه اقتصادی بسیاری از کشورهای خاورمیانه صنایع نفت و گاز و پتروشیمی است و برخی کشورها نیز در صنایع شیمیایی، فرآوری مواد غذایی، منسوجات، ماشین آلات و صنایع تولیدی دیگر توسعه داشته‌اند.
با توجه به آن که نیروهای کار بسیاری کشورها از جمله لبنان، اردن، مصر، سوریه و یمن در کشاورزی متمرکز هستند و صنایع دیگر چندان توسعه نیافته، اگر این کشورها بیش از حد در تجارت بین المللی شرکت کنند، به آسانی به بازار محصولات کشورهای خارجی تبدیل می شوند که به صنایع تولید داخلی بسیار آسیب می‌رساند.
اما برخی کارشناسان نسبت به تغییر روش رشد اقتصادی کشورهای خاورمیانه چندان بدبین نیستند. وان جنگ معاون پژوهشگاه تحقیقات راهبردی انرژی چین وابسته به دانشگاه نفت چین نسبت به این موضوع ابراز خوشبینی و عنوان کرد: کشورهای خاورمیانه می توانند بر اساس صدور نفت، به توسعه صنایع مربوط به آن بپردازند. برای نمونه، می توانند صنایع شیمیایی مربوط به نفت و احداث پالایشگاه های بیشتر را توسعه دهند. از لحاظ کلی، برخی کشورهای خاورمیانه در این راستا اقدام کرده و نتیجه خوبی به دست آورده اند. برای نمونه، عربستان سعودی و کویت در این زمینه موفق هستند.
برخی کارشناسان خاطر نشان ساختند که بزرگترین مساله پیش روی منطقه خاورمیانه حفظ امنیت و ثبات آن هاست. زیرا این یک پایه مهم برای توسعه اقتصادی برای آن هاست. بدون این پایه اهداف توسعه محقق نمی‌شود.