حمل ونقل
نیاز به جابه‌جایی انسان و کالا از یک نقطه به نقطه دیگر، زمینه‌ساز ظهور پدیده حمل‌ونقل در گذشته‌های بسیار دور شد که با گذشت زمان و پیشرفت فناوری در غلبه بر طبیعت و موانع آن، شیوه‌های متعددی از آن ظهور کرده‌اند. امروزه حمل‌ونقل به جزء لاینفک زندگی بشری تبدیل شده و ابعاد گسترده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به خود گرفته است. حوزه‌های مهم حمل‌ونقل عبارتنداز: حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی، درون‌شهری، هوایی، دریایی و لوله‌ای که در اینجا به مجموع آنها به‌طور کلی پرداخته‌ایم.
* ارزش افزوده بخش حمل‌ونقل در خلال یک دهه گذشته از 16713میلیارد ریال در سال 1378با رشد متوسط سالانه9/6درصد به 41805میلیارد ریال در سال 1388افزایش یافته است. همچنین در این مدت سهم ارزش‌افزوده بخش حمل‌ونقل از محصول ناخالص داخلی از 5/2درصد در سال 1378به 7درصد در سال 1388افزایش یافته است.
* بررسی سهم ارزش‌افزوده زیربخش‌های حمل‌ونقل از کل ارزش‌افزوده این بخش در سال 1388نشان می‌دهد که زیربخش حمل‌ونقل جاده‌ای با فاصله‌ای بسیار زیاد نسبت به سایر زیربخش‌ها، بیشترین میزان سهم از ارزش‌افزوده بخش حمل‌ونقل را با حدود 85درصد به‌خود اختصاص داده است. پس از آن، حمل‌ونقل آبی و هوایی در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند. در این میان، قرارگرفتن حمل‌ونقل ریلی در جایگاه چهارم و سهم ناچیز یک‌درصدی با توجه به پتانسیل بالای حمل‌ونقل ریلی در کشور جای تعجب دارد.
* بررسی تعداد شاغلین بخش حمل‌ونقل، انبارداری و ارتباطات کشور نشان می‌دهد که میزان اشتغال در این بخش از 1320هزار نفر در سال 1380به 2078هزار نفر در سال 1390فزایش یافته است. در خلال همین مدت سهم اشتغال حمل‌ونقل، انبارداری و ارتباطات نیز از 7/9درصد به 10/1درصد افزایش یافته است.
* در خلال دهه 80، سهم حمل‌ونقل از کل هزینه خانوارهای شهری و روستایی به‌ترتیب از 10/08 و 10/74درصد در سال 1380به 14/23 و 11/97درصد در سال 1389 افزایش یافته است.
* بررسی میزان کالای جابه‌جا شده داخلی در کشور در سال 1390نشان می‌دهد که زیربخش جاده‌ای با جابه‌جایی 580میلیون‌تن کالا و سهم 81/7درصدی، بخش عمده‌ای از جابه‌جایی کالا در کشور را به‌خود اختصاص داده است. پس از این زیربخش حمل‌ونقل لوله‌ای و ریلی با جابه‌جایی به‌ترتیب 90میلیون تن و 33/1 میلیون تن در جایگاه دوم و سوم قرار دارند.
* در سال 1390، 977میلیون نفر جابه‌جایی مسافر در داخل کشور انجام شده که زیربخش جاده‌ای با 913میلیون نفر-سفر و سهم 93/4درصدی از کل مسافر جابه‌جاشده در کشور در جایگاه نخست قرار گرفته و پس از آن زیربخش ریلی و هوایی به‌ترتیب با جابه‌جایی 28/5میلیون نفر و 25/3میلیون نفر در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته‌اند.
* بررسی تأسیسات زیربنایی زیربخش جاده‌ای کشور در سال 1390نشان می‌دهد که از 79781کیلومتر راه‌های تحت حوزه استحفاظی وزارت راه و شهرسازی، 2004کیلومتر آزادراه، 11652کیلومتر بزرگراه و 22052کیلومتر راه اصلی بوده است.
* بررسی وضعیت ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای کشور در سال 1390نشان می‌دهد که در این سال 12/3میلیون خودرو سواری و وانت، 8/7میلیون موتورسیکلت، 348هزار دستگاه کامیون عمومی، 18هزار دستگاه اتوبوس عمومی (جاده‌ای) و 33هزار دستگاه مینی‌بوس عمومی (جاده‌ای) در کشور وجود داشته است.
* بررسی میزان مصرف سوخت در کشور تا قبل از سهمیه‌بندی سوخت نشان می‌دهد که مصرف سوخت کشور هر 2سال یک‌بار دوبرابر می‌شود (در دنیا هر 50سال یک‌بار مصرف سوخت دوبرابر می‌شود) ولی اکنون این روند رو به کاهش بوده و از 74میلیون لیتر بنزین و 60میلیون لیتر گازوئیل در سال 1384به 60میلیون لیتر بنزین و 55میلیون لیتر گازوئیل در سال 1390(همراه با دوبرابر شدن خودروها) رسیده و می‌توان بیان داشت با توجه به افزایش سالانه 7درصد پیمایش و سفر در کشور، مصرف روزانه هر خودرو به نصف کاهش یافته است.
* مصرف سوخت در ایران 5 لیتر در روز به‌ازای هر خودرو است که در مقایسه با فرانسه با 1/9لیتر، آلمان و ژاپن 2/5لیتر و انگلیس 3/5لیتر هنوز بالاست و باید کاهش یابد.
* نسبت هزینه سوخت به کل هزینه حمل‌ونقل در جهان حدود 5درصد است که این هزینه در ایران حدود 10تا 15درصد است.
* در سال 1390، 30هزار دستگاه اتوبوس درون‌شهری و 370هزار دستگاه تاکسی در کشور مشغول به فعالیت بوده‌اند.
* بررسی آمارهای خطوط ریلی نشان می‌دهد که در سال 1390، 9992کیلومتر خط ریلی اصلی و 2900کیلومتر خط ریلی فرعی در کشور مورد استفاده قرار داشته است.
* تعداد کل واگن‌های باری در گردش خطوط ریلی کشور در سال 1390، 22هزار دستگاه بوده، همچنین در این سال 1736سالن مسافربری در کشور وجود داشته است.
* طول خطوط لوله‌کشی در سال 1390به‌ترتیب شامل 65هزار کیلومتر خطوط انتقال نفت و 35هزار کیلومتر خطوط انتقال گاز بوده است.
* در سال 1390، 8فرودگاه بین‌المللی و 46فرودگاه داخلی با ظرفیت جابه‌جایی 54میلیون مسافر و یک‌میلیون تن بار در کشور مشغول به فعالیت بوده است.
* تعداد ناوگان و صندلی ثبت‌شده در زیربخش هوایی کشور در سال 1390 به‌ترتیب 208فروند هواپیما با ظرفیت 34/1هزار صندلی بوده است.
* ظرفیت اسمی بنادر کشور و تعداد اسکله‌های موجود در سال 1390 به‌ترتیب 160میلیون تن و 163 اسکله بوده است.
* تعداد شناورهای ثبت‌شده در زیربخش حمل‌ونقل دریایی کشور در سال 1390، 28616 فروند شناور بوده است.
* بررسی آمارهای ترانزیت زمینی کشور نشان می‌دهد در خلال یک دهه گذشته میزان ترانزیت کالا با رشد متوسط سالانه 15/1درصدی از 2/6میلیون تن در سال 1380به 9/5میلیون تن در سال 1389افزایش یافته است که البته این حجم از ترانزیت و رشد آن در تمامی انواع ترانزیت زمینی یکسان نبوده است. براساس آمارها، در خلال این سال‌ها ترانزیت ورود کالاها از بنادر و خروج آن از طریق مرز زمینی، بالاترین عملکرد ترانزیتی (حدود 40درصد حجم ترانزیتی کشور) را دارد.
* بررسی آمارها نشان می‌دهد که تعداد پروازهای ترانزیتی فرازپروازی کشور در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه، با رشدی تدریجی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای که تعداد این پروازها از حدود 74هزار پرواز در سال 1380به حدود 153هزار پرواز در سال 1388افزایش یافته است. اما در حوزه پروازهای توقف‌دار، به‌دلیل ضعف خدمات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در فرودگاه‌های بین‌المللی کشور، کشور ایران، به‌ویژه در مقایسه با کشورهای همسایه مانند ترکیه، قطر و امارات با ضعف‌های جدی روبه‌رو است.
چالش‌های اساسی
* ترکیب نامناسب ناوگان حمل‌ونقل
* پایین‌بودن بهره‌وری در بخش حمل‌ونقل
* نبود ساختار مناسب در امر کنترل و افزایش ایمنی در حمل‌ونقل
* نبود پایگاه داده، اطلاعات و دانش جامع و پویا و قابل دسترس از آمار و مطالعات بخش حمل‌ونقل
* نبود نظام حرفه‌ای در مشاغل هزارگانه بخش حمل‌ونقل
* تشتت مدیریتی در حمل‌ونقل درون‌شهری و بلاتکلیفی حمل‌ونقل حومه‌ای و فقدان هماهنگی‌های فرابخشی لازم در حمل‌ونقل خاصه در امر ترانزیت
* عدم‌استفاده مناسب از ظرفیت‌ها برای جذب سرمایه‌های بخش غیردولتی و سرمایه‌های خارجی
* نامشخص‌بودن نحوه تأثیر هزینه/فایده‌های اجتماعی هنگام ارزیابی اقتصادی پروژه‌ها و هدفمندکردن تخصیص اعتبارات دولتی به آنها (مانند: ارزش وقت، ارزش ایمنی، صرفه‌جویی در سوخت، ارزش‌افزوده اراضی پیرامونی، ارزش سلامت و محیط‌زیست و...)
* بالابودن عمر متوسط ناوگان حمل‌ونقل به‌ویژه در بخش هوایی
* سهم بالای وسیله نقلیه شخصی در سفرهای درون شهری و برون شهری
* بالابودن نرخ و پیامدهای تصادفات جاده‌ای (برون‌شهری و درون‌شهری)
* عدم توجه به شاخص‌های اجتماعی نظیر کیفیت خدمات و رضایت مردم در برنامه‌ریزی‌های حمل‌ونقل
* نبود نظام مدیریت و برنامه‌های مدیریت سوانح و بحران در حمل‌ونقل
اهداف
* افزایش دسترسی جامعه به حمل‌ونقل سالم (پایدار، امن، ایمن و انسان‌محور)، سریع و اقتصادی کالا و مسافر
* ارتقای بهره‌وری امکانات موجود بخش حمل‌ونقل
* ارتقای چشمگیر در توسعه زیربخش حمل‌ونقل هوایی با توجه به روند رشد جهانی
* افزایش سهم بار و مسافر ریلی در حوزه برون‌شهری و درون‌شهری
* افزایش سهم ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی
* کاهش چشمگیر تلفات تصادف‌ها در کشور
* افزایش متوسط سرعت حرکت در شهرهای بزرگ
* کاهش متوسط عمر ناوگان زمینی و هوایی
* توسعه انواع راه‌ها و بهسازی و ایمن‌سازی آنها
راهبردها و اقدامات اساسی
* ارزیابی مجدد تمامی پروژه‌های نیمه‌تمام بخش حمل‌ونقل با هدف اولویت‌بندی تکمیل، تغییر کاربری، واگذاری به بخش خصوصی یا حذف آنها
* تأکید بر رعایت حمل‌ونقل انسان‌محور در تمامی طرح‌های شهری، به‌ویژه در ساخت شهرک‌های جدید
* بهبود ایمنی، مصرف انرژی و حفظ محیط‌زیست در بخش حمل‌ونقل مطابق مناسب‌ترین استانداردهای بین‌المللی
* برنامه‌ریزی افزایش سطح فرهنگ آموزش درحمل‌ونقل
* فراهم‌سازی شرایط جذب منابع مالی خارجی توسط بخش غیردولتی فعال در حمل‌ونقل
* افزایش سهم بخش غیردولتی از بهره‌برداری و نگهداری سیستم‌های حمل‌ونقل
* ایجاد مدیریت یکپارچه تصمیم‌گیر در حمل‌ونقل
* ارتقای زیربناهای حمل‌ونقل با تأکید بر مشارکت بخش خصوصی
* کاهش استفاده از خودرو به‌رغم افزایش مالکیت سرانه با اعمال سیاست‌های قیمتی و برقراری عوارض و...
* افزایش سطح راه‌آهن ایران به برترین سامانه ریلی منطقه
* افزایش آزادی‌های هوایی برای ترغیب و ورود خطوط هوایی به کشور برای فعال‌سازی فرودگاه‌های کشور
* اجرای دقیق و کامل اصل 44و قانون جامع حمل‌ونقل در بخش حمل‌ونقل
* ایجاد سازوکارهای لازم و حمایت‌های حقوقی و مالی برای توسعه و نوسازی بخش حمل‌ونقل توسط بخش خصوصی
* ایجاد فضای رقابتی در زیربخش‌های حمل‌ونقل و اصلاح نظام قیمت‌گذاری برای توسعه سرمایه‌گذاری‌های حمل‌ونقل
* افزایش حمل‌ونقل دریایی در مسیر توسعه دریامحور
* افزایش سطح خدمات در صنعت بندرداری مطابق با سطوحی بالاتر از استانداردهای منطقه‌ای
* ایجاد سیستم یکپارچه حمل‌ونقل شهری
* پیاده‌محوری، توسعه، گسترش و ایمن‌سازی مسیرهای مناسب برای حرکت عابران پیاده و دوچرخه
* ایجاد سازوکارهای لازم برای کاهش تعداد خودروهای تک‌سرنشین
* طراحی و پیاده‌سازی سامانه مدیریت دارایی (شامل نظام مدیریت روسازی PMS، پل BMS، تونل TMS و ایمنی و حریمSMS) و نگهداری پیشگیرانه برای زیرساخت و پایش وضعیت ناوگان
* توسعه و هوشمندسازی سامانه اطلاعات سفر براساس آخرین خروجی‌های سامانه‌های مختلف هوشمند
* هماهنگی برنامه‌های حمل‌ونقل با رونق گردشگری
* افزایش سطح ایمنی حاشیه‌راه (حذف موانع حاشیه‌راه‌ها، ملایم‌سازی شیب‌ها و...)
* پیاده‌سازی روش‌های نگهداری پیشگیرانه راه‌ها
* توجه به اصول مشتری‌مداری، ایجاد نظام سنجش رضایت استفاده‌کنندگان بخش حمل‌ونقل
* دخالت‌دادن بیمه‌ها در اجرای برنامه‌های کاهش سوانح و تصادفات
* بهره‌مندی از فناوری‌های پیشرفته و هوشمندسازی سیستم‌ها
* اتصال شهرهای اقماری کلانشهرها به شبکه ریلی