اعتیاد یکی از مشکلات دائمی جامعه ما است که در هر مقطع راه‌حلی برای آن پیشنهاد شده است. بسیاری از این راه‌حل‌ها نیز آثار سطحی و کوتاه‌مدت را به همراه آورده‌اند و پس از مدتی وضعیت به همان روال سابق برگشته است ولی در سال‌های اخیر با تشکیل جمعیت‌ها و گروه‌های مردمی ترک مواد مخدر روش‌های متفاوتی برای مقابله با پدیده اعتیاد طراحی شده است.
جمعیت خیریه تولد دوباره چند ماه پیش در مراسم سالیانه خود طرحی را اعلام کرد که بر اساس آن می‌توان میزان رشد شمار معتادان را مهار کرد.
با «دیلمی» مدیر طرح و برنامه جمعیت تولد دوباره در دفتر اداری این گروه گفت‌وگو می‌کنیم. او روش پرهیزمدار و گروهی ترک مواد مخدر را مؤثرترین روش می‌داند و مزیت مالی آن را هم با استفاده از ماشین حساب به اثبات می‌رساند.
- با چه استدلالی یک گروه مردمی می‌تواند به مهار اعتیاد کمک کند؛ کاری که نهادهای مسئول در انجام آن موفقیت‌های چشمگیری پیدا نکرده‌اند؟
- استدلال اصلی ما یک جمله است «راه‌حل برای بحران اعتیاد را معتادان درمان شده می‌دانند» چون در عمق مشکل حضور داشته‌اند و حالا که نجات یافته‌اند می‌توانند به معتادان دیگر برای ترک کمک کنند.
- نیروهای شما از این افراد هستند؟
- بله، خدمتگزاران جمعیت تولد دوباره و به‌طور کلی اعضای اغلب گروه‌های مردمی که برای ترک مواد مخدر تشکیل می‌شوند، کسانی هستند که سابقه مصرف داشته‌اند و اکنون موفق شده‌اند مواد را کنار بگذارند. اصلی‌ترین تکیه‌گاه ما هم این خدمتگزاران هستند.
- در کشور ما سالیانه مبالغ هنگفتی برای مبارزه با اعتیاد به مواد مخدر مصرف می‌شود. شما گروه خیریه هستید و منبع بزرگ مالی ندارید، چه‌طور می‌خواهید مخارج کار را تهیه کنید؟
- در مورد وجه اقتصادی این معضل نکته‌ای را باید ذکر کنم. متاسفانه روش معمول این است که برای مهار اعتیاد «هزینه» می‌کنند در حالی که باید«سرمایه‌گذاری» کنند تا بنیانی برای ترک مواد ایجاد شود نه اینکه فقط منابع مالی مصرف شوند.
- پیشنهاد تولد دوباره برای «سرمایه‌گذاری» چیست؟
- ما در طول 5 سال فعالیت به روشی دست پیدا کرده‌ایم که کارایی خود را نشان داده است. معتادان با هر نوع مصرف و هر چه‌قدر سابقه اعتیاد باید وارد اردوگاه‌های ترک اعتیاد شوند.
در ابتدا فرد مراجعه‌کننده که ما به او «ره‌جو» می‌گوییم با تایید پزشک در جلسه گزینش شرکت می‌کند تا انگیزه او برای ترک مواد ارزیابی شود. اگر اعضای جلسه که خود سابقه ترک مواد دارند انگیزه و اراده او را کافی تشخیص دادند با پرداخت 35 هزار تومان به جمع ره‌جویان اردوگاه می‌پیوندد. دوره اقامت در اردوگاه 28 روز طول می‌کشد که در این مدت با شرکت در جلسات و انتقال تجربیات راهنماها و همین‌طور به دلیل دوری مطلق از مواد مخدر ذهن و جسم ره‌جو آماده ترک مواد می‌شود.
- از چه دارویی استفاده می‌کنید؟
- هیچ دارویی. اساساً در تولد دوباره به استفاده از دارو برای ترک مواد مخدر اعتقاد نداریم.
- اگر ره‌جویان در داخل اردوگاه به مصرف مواد مخدر بپردازند؟
- در هر مرحله‌ای که باشند فوراً ترخیص می‌شوند. اگر دو نفر از خدمتگزاران گزارش کنند که یک ره‌جو در حال مصرف مجدد مواد دیده شده است- که ما به این کار لغزش می‌گوییم- بلافاصله از کمپ اخراج خواهد شد.
- گفتید اردوگاه‌ها کارایی خود را نشان داده‌اند. این کارایی چه‌قدر بوده است؟
- 43 درصد؛ به این معنی که در طول این سال‌ها 43 درصد از مجموع کسانی که وارد اردوگاه‌های ما شده‌اند در هنگام ترخیص و بعد از آن پاکی خود را حفظ کرده‌اند. پاکی‌ها از 2 ماه تا 6 سال ادامه دارد که رقم 6 سال متعلق به نیروهای اولیه ما است.
- هزینه اردوگاه‌ها چه‌طور تامین می‌شود؟
- از ورودیه پرداختی و کمک‌های مردمی. اردوگاه‌ها اغلب در پارک‌های حاشیه شهر و با موافقت ارگان‌های مسئول در فضایی محصور ساخته شده‌اند و اگر از این فضا بازدید کرده باشید می‌بینید که از هر نوع مصالح ممکن استفاده شده است تا سرپناهی برای مددجویان فراهم شود.
بنابراین مشکل مالکیت زمین را نداریم. نیروی انسانی ما هم که همگی داوطلب هستند. وسایل رفاهی نیز در حد امکان و مقدورات فراهم شده است و مهم‌تر از همه، اینکه ما از دارو که خود به‌تنهایی هزینه بالایی دارد استفاده نمی‌کنیم.
- طرح مهار اعتیاد تولد دوباره بر اساس همین اردوگاه‌ها تدوین شده است؟
- ما به این نتیجه رسیدیم که مصرف‌کنندگان مواد اعتیادآور مشکلات جسمی، فکری، خانوادگی، شغلی و ... دارند و روزی که از اردوگاه خارج می‌شوند، دوباره این مشکلات آنها را احاطه می‌کند.
مثلاً 21 درصد مراجعان فاقد سرپناه هستند و این خطر وجود دارد که بعد از ترخیص دوباره به گوشه خیابان رانده شوند یا 47 درصد آنها شغلی ندارند و احتمالاً با سابقه اعتیادشان شغلی هم پیدا نخواهند کرد. ما الگویی را طراحی کردیم به نام «خانه‌های بین‌راهی» که در آن ره‌جویان، پس از طی دوره 28 روزه در اردوگاه به این خانه‌ها می‌روند و یک سال در آنجا زندگی می‌کنند.
- به همراه دیگران یا به‌تنهایی؟
- حتماً همراه دیگران چون فضای جمعی باید حفظ شود. در هر خانه چند نفر شبیه به خانه‌های دانشجویی زندگی می‌کنند. در مرحله اولیه که حدود 3 ماه طول می‌کشد نباید از خانه خارج شوند.
بعد از این دوره وارد خانه‌های باز می‌شوند که همزمان برای اشتغال آنها در مشاغلی که توانایی داشته باشند تلاش می‌شود. در طول یک سال، ساعت کاری آنها به‌تدریج 2 ساعت تا 8 ساعت افزایش پیدا می‌کند و اجازه خروج از خانه را هم پیدا می‌کنند. با این روش درمان فرد پس از اردوگاه هم ادامه پیدا می‌کند.
- مددجویانی که صاحب خانواده باشند نزد خانواده‌های خود برمی‌گردند؟
- می‌توانند برگردند ولی باید به این موضوع حتماً توجه کرد که خانواد فرد آسیب‌دیده باید آموزش‌های لازم را دیده باشد. ترحم، بی‌اعتنایی، تحقیر، تشویق و ... واکنش‌هایی هستند که خانواده‌ها در مورد آنها آموزش می‌بینند تا بتوانند با معتاد یا فرد پاک شده به‌درستی برخورد کنند. آموزش به خانواده‌ها هم از قسمت‌های مهم فعالیت تولد دوباره است.
- البته مخارج خانه‌های بین‌راهی از اردوگاه‌ها بیشتر خواهد شد.
- مطمئناً، ولی باز هم مجموع هزینه‌ای که برای ترک اعتیاد با این روش مصرف می‌شود کمتر از هزینه‌ای است که در حال حاضر با روش‌های دیگر استفاده می‌شود و خیلی اوقات هم به نتیجه پایدار نمی‌رسند.
- ترک کردن با روش‌های دیگر چه‌قدر هزینه‌بر هستند؟
- هر روز زندان 50 هزار تومان هزینه دارد و اگر یک معتاد را به زندان بیندازند در یک سال 1825000 تومان برای او خرج شده است علاوه بر اینکه در پایان سال معلوم نیست ترک کرده باشد.
درمان دارویی و سم‌زدایی و مواد جایگزین در یک دوره یک‌ساله هم حدود 1800000 تومان قیمت دارد و باز هم به اعتقاد ما تکیه کردن صرف بر دارو روش مؤثری برای ترک نیست و بعد از یک سال هر چه‌قدر هم که بدن فرد را سم‌زدایی کرده باشند چون در جلسات با دیگر ره‌جویان حضور نداشته است دوباره به سمت مواد برمی‌گردد. حداقل با این دو روش زندان و دارو پول زیادی خرج می‌شود و نتیجه پایداری به‌دست نمی‌آید.
- فرض کنیم که موفق شدید با روش اردوگاه و خانه‌های بین‌راهی چند نفر را از اعتیاد برهانید این رقم چه‌قدر از رقم رشد اعتیاد را جبران می‌کند؟
- بیایید فرض کنیم ما صد اردوگاه ترک اعتیاد در سراسر کشور داشته باشیم که هرکدام در طول سال 720 نفر ورودی دارند. مجموع کسانی که وارد این اردوگاه‌ها می‌شوند 72000 نفر است.
من اینجا می‌خواهم از آمار 43 درصد که توسط تولد دوباره به‌دست آمده هم پایین‌تر بیایم و با فرض 30 درصد پاکی محاسبه را ادامه بدهم. با این فرض که 30 درصد از کسانی که یک سال را در اردوگاه‌ها و خانه بین‌راهی می‌گذرانند پاکی خود را حفظ کنند ما در سال حدود 21600 نفر معتاد پاک شده داریم. رشد اردوگاه‌ها در تهران و شهرستان‌ها بسیار سریع است و در یک برنامه بلند‌مدت می‌توان ظرفیت آنها را به 720000 نفر در سال رساند که نتیجه آن 216 هزار بهبود یافته در سال است.
- و تعداد معتادان جدید؟
- در این مورد آمارهای بسیار متفاوتی وجود دارد. اگر بنا به ارقام رسمی معتادان را 2 میلیون نفر و بنا به آمار نیمه رسمی نرخ رشد را 7 درصد اعلام شده در نظر بگیریم سالیانه 140 هزار نفر به تعداد معتادان کشور افزوده می‌شود. رسیدن به همین تعداد بهبود یافته دور از انتظار نیست. روند رشد اردوگاه‌ها طوری بوده است که ما در مدتی کوتاه از 50 مرکز به 170 مرکز اردوگاهی رسیده‌ایم.
- ولی افزایش ظرفیت و تعداد اردوگاه‌ها هزینه‌بر خواهد بود؟
- تمام موضوع در همین‌جا خلاصه می‌شود که هزینه مصرف شده برای گسترش اردوگاه‌ها بسیار بسیار کمتر از رقم 1800000 تومان ذکر شده است. وقتی 72 هزار نفر وارد اردوگاه می‌شوند و هرکدام 35 هزار تومان پرداخت می‌کنند و ورودی سالیانه 2520000 تومان است، اگر فرض کنیم 43 درصد این ورودی‌ها پاک بمانند یعنی 30960 نفر، خرج هرکدام برای ترک اعتیاد در اردوگاه 81 هزار تومان و اگر 30 درصد پاک بمانند 116 هزار تومان است.
یعنی هر فرد با 100 هزار تومان پول از مواد پاک شده. این ره‌جو اگر صاحب خانواده بود در جمع خانواده آموزش دیده و اگر به دلیلی به خانواده دسترسی نداشت در خانه‌های بین‌راهی درمان را ادامه می‌دهد و می‌تواند به‌طور قطعی از چنگال اعتیاد رها شود.
می‌بینید که با فاصله‌ای نجومی از هزینه‌های فعلی صرف شده برای مبارزه با مواد مخدر می‌توان تعداد بهبود یافته‌های پایدار را به سطحی رساند که موج گسترش مواد مخدر مهار شود.
در ایران نزدیک به 2 میلیون معتاد (و بنا به برخی اظهارات 4 – 5 میلیون) وجود دارد که مجموعاً 11 میلیارد تومان را در طول یک روز صرف تامین مواد مخدر می‌کنند (ایسنا 27/8/85). این جمعیت معتاد که اغلب دارای خانواده هستند بین 12 تا 15 میلیون نفر را به نوعی درگیر معضل مواد مخدر کرده‌اند (مشاور فرهنگی ستاد مبارزه با مواد مخدر 5/11/85) و 45 درصد جمعیت ورودی زندان‌ها را تشکیل می‌دهند (معاون سلامت سازمان زندان‌ها بهمن ماه 85).
بد نیست برای دریافت ابعاد جهانی مسئله مواد مخدر این را هم داشته باشید که بنا به آمار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد در سال 2006 حدود 200 میلیون نفر از جمعیت 15 تا 64 ساله دنیا در 12 ماه گذشته حداقل یک بار مواد مخدر مصرف کرده‌اند.