محمدعلی موظف رستمی از کارشناسان حوزه مسجد طی یادداشتی که در اختیار مهر قرار داده است، علاوه بر بیان برخی از مشکلات مساجد کشور به تبیین راهکارهایی برای پویایی مساجد پرداخته است که متن آن در ذیل بدین شرح است:
پیش مقدمه:
یکی از پیشنهادهای ارزنده‌ای که توسط جمهوری اسلامی ایران به سازمان کنفرانس اسلامی ارایه شده، نامگذاری هفته جهانی مسجد 31 مرداد الی6 شهریور ( 21 الی 27 اگوست) و اختصاص اولین روز این هفته به نام «روز جهانی مساجد» است که مصادف است با به آتش کشیده شدن مسجد الاقصی توسط صهیونیست‌های افراطی که در 21 اگوست سال 1969 اتفاق افتاد. تصویب این پیشنهاد در اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران نشان از اهمیت و توجه جدی تر به مقوله مسجد با نگاه فراکشوری و جهان اسلامی می باشد و در قطعنامه‌ای که به این مناسبت از سوی سازمان کنفرانس اسلامی صادر گردید، از کشورهای عضو خواسته شده است، تا در راستای تحکیم مساجد، در توسعه فرهنگ و ارزش‌های اسلامی در جهت تکریم و بزرگداشت هفته مذکور تلاش نمایند.
در این راستا با توجه به رأی قاطع شرکت کنندگان در انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری و استقرار دولت اعتدال و تدبیر و همزمان با آن قرار گرفتن شخصیتی از قشر معظم روحانیت در رأس قوه مجریه انتظار می رود بیش از پیش شاهد گسترده تر شدن فعالیتها و برنامه های مسجد در حوزه ها از سخت افزاری، نرم افزاری و نیز منابع انسانی باشیم. آنچه در پی می آید به طور اجمال انتظاراتی است که از دولت یازدهم در حوزه مسجد وجود دارد؛ امید است که با توجه به جایگاه این مکان مقدس و الهی در بین عامه مردم مورد اهتمام ویژه و جدی مسئولان قرار گیرد.
مقدمه:
جایگاه محوری و متعالی«مسجد» از ابتدای حکومت پیامبر اسلام(ص) در کانون توجه قرار گرفت و ایشان مسجد را به عنوان پایگاه دیانت و سیاست در جامعه اسلامی ملحوظ داشتند. مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است. مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد و اولین مسجد با ورود پیامبر اسلام (ص) به مدینه تاسیس شد. در قرآن، مسجد به معنای اعم، نیایشگاه خداوند به کار رفته است. پیامبر گرامی اسلام (ص) پایه‌گذار اولین مسجد است. او مکانی را پایه‌گذاری کرد که علاوه بر عهده‌دار بودن نقش روحانی و معنوی، کانون فعالیتهای اجتماعی مسلمانان نیز به شمار می‌رفت. به همین دلیل مسجد در طول تاریخ اسلام از ویژگی برجسته‌ای برخوردار بود. در گذشته همه امور مسلمین در ابعاد مختلف، از جمله عقاید و فعالیتهای فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی در مساجد انجام می‌شد. مساجد به عنوان مهمترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با تهاجم فرهنگی وظیفه سنگینی بر عهده دارند.
مسجد در صدر اسلام در همه زمینه های عبادی سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و ... از جامعیت خاصی برخوردار بوده است؛ البته محور همه آنها امامت و پیشوایی در مسجد است که به عنوان مهم ترین مسئله در ساختار و پیکره این مکان مقدس مطرح است و کوچکترین غفلت ولو جزئی، سرانجام به لوث شدن هدف کلی و پایمال گشتن مقصد نهایی خواهد شد. اهمیت این موضوع در ساختار مسجد به اندازه ای است که در زمان حضور پیامبر (ص) در مدینه، شخص ایشان عهده‌دار اداره مسجدالنبی (ص) بود و به همین جهت است که در صدر اسلام مدیریت و امامت مسجدالنبی (ص) به عهده شخص پیامبر(ص) و در غیاب ایشان به عهده کسانی بوده است که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفی می شده اند.
چرایی و ضرورت توجه به جایگاه مسجد در برنامه‌ریزی‌های کلان
این مکان عبادی همواره به عنوان یک جایگاه استراتژیک در حوزه فرهنگ دینی، نقشی بی بدیل در تربیت نسل‌ها داشته و دارد و بر همین اساس، بسیاری از معضلات و ناهنجاری‌ها و نگرانی‌هایی که در حوزه فرهنگ اجتماعی رخ می‌نماید با توسعه سخت افزاری و نرم افزاری مساجد و توجه بیش از پیش به جایگاه آن در برنامه‌ریزی‌های کلان دولت مرتفع خواهد شد. از دیگر دلایل توجه ویژه و چرایی طرح مسئله مسجد را می توان در جایگاه برجسته و مرتبت والای آن در میان عامه مردم و نیز برخورداری از بیشترین امکانات سخت‌افزاری و متنوع‌ترین برنامه‌های معنوی و گسترده ترین پایگاه فرهنگی و تبلیغی در سطح کشور برشمرد. همین موارد مهم موجب شده است تا مساجد همواره در طول تاریخ از زمان شکل‌گیری آن در صدر اسلام تاکنون نقش اساسی و کارکردهای مهمی را در تمامی عرصه‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی و... ایفا نماید به همین دلیل نیازمند عنایت ویژه و در رأس و محور قرارگرفتن در برنامه‌ریزی‌های کلان و خرد می‌باشد.
مهمترین چالشهای پیش رو در توسعه نرم افزاری و سخت افزاری مساجد
برای حل مشکلات و چالش هایی که مساجد با آن روبرو هستند باید دید که اصولاً مسجد با چه اهداف، کارویژه ها، دامنه قلمرو و با چه ماهیتی بنا شده و فلسفه وجودی این مکان‌‌های مقدس چیست؟ با چنین راهبردی خواهیم دید که مهمترین این چالش‌ها عبارتند از: موضوع مدیریت و منابع انسانی مساجد، توسعه نرم افزاری و سخت افزاری، کم و کیف اجرای برنامه ها، مشخص نبودن حدود و ثغور دخالت و فعالیت نهادهای مرتبط با مساجد و نیز چگونگی حضور و تاثیر و تاثر دولت در مساجد و بر همین اساس، نخستین گام مؤثر در اعتلای جایگاه مساجد، توجه به موضوع مدیریت واحد و کلان و بحث نیروی انسانی مجرب آموزش دیده و دلسوز است که بدین ترتیب، حدود و ثغور قانونی و میزان فعالیت نهادهای مرتبط، ذیل راهبری مدیریت کلان مسجد نیز خودبخود حل خواهد شد و در همین راستا توسعه نرم افزاری و سخت افزاری مساجد نیز در بستری هموار و رو به رشد درخواهد غلطید.
مهمترین انتظارات حوزه مسجد از دولت یازدهم:
الف- مساجد:
در خصوص تعداد مساجد موجود در سطح کشور آمارهای متعددی از سوی مراکز مختلف اعلام شده است که به نظر می‌رسد هیچکدام از آنها از دقت و صحت لازم برخوردار نیستند از جمله: در سرشماری 1381 مرکز آمار ایران عدد 61623 برای تعداد مساجد ذکر شده است. تعداد مساجد در سرشماری طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تابستان 1382 در قالب فهرستگان مساجد انجام گرفته است که عدد 58762 را نشان می دهد. آمار دیگری که توسط سامانه جامع اطلاعات مساجد توسط سازمان اوقاف و امور خیریه در سال 1391صورت گرفته است بالغ بر 65000 عدد می باشد. البته آمار تعداد بیش از 70000 عدد نیز اعلام شده است که با توجه به کاهش آمار ساخت و ساز مساجد در دهه های هفتاد و هشتاد نسبت به دهه شصت و نیز بررسی دقیق‌تر و کارشناسانه این آمار کمی واقعی و صحیح به نظر نمی رسد.
با توجه به آمارهای تقریبی مذکور در حالت خوشبینانه و نیز با توجه به تکمیل شناسنامه مساجد به تفکیک هر مسجد، به نظر می رسد آمار سازمان اوقاف به واقعیت نزدیکتر باشد. اگر بخواهیم به نقطه حداقل مطلوب یعنی برای هر 1000 نفر جمعیت یک مسجد برسیم در حال حاضر با توجه به جمعیت 75146669 نفر (بر اساس آخرین سرشماری رسمی در سال 1390 کشور)، با کمبود تعداد 10000 مسجد در سطح کشور مواجه هستیم. انتظار می رود حداقل تعداد 4000 مسجد در طی چهار سال از 1392 تا 1396 بخشی از این تعداد به میزان 30 درصد یعنی به تعد 1200 مسجد، توسط کمکهای مردمی و با نظارت و حمایت غیر مستقیم دولت (معاف بودن مسجد از پرداخت هزینه خدمات عمومی و عوارض نیز کمک بلا عوض در قبال میزان مبلغ آورده توسط روستائیان، تشویق و ترغیب وقف و اهداء زمین و...) ساخته شود و 70 درصد یقیه تعداد 2800 مسجد با حمایت و پشتیبانی دولت و نیز بسترسازی جهت دریافت کمکهای مردمی از طریق وضع قوانین و مقررات قابل اجرا (محاسبه کمکهای مردمی دریافت شده از سوی اصناف، صاحبان مشاغل و بازار و... به عنوان مالیات و ...) احداث گردد .
از سوی دیگر با توجه به پراکنش جغرافیایی و آمایش سرزمینی مساجد، بیشترین مساجد موجود در مناطق روستایی قرار دارد و مناطق شهری از نظر تعداد کمی از آمار پایین‌تری برخوردار می باشند. بر این اساس پیشنهاد می شود با توجه به بالا بودن قیمت زمین و نیز هزینه ساخت و ساز مسجد، عمده حمایت دولت در این زمینه در مناطق شهری به ویژه مناطق حاشیه شهرها و شهرکهای مسکونی و نیز نقاط پرتراکم داخل شهری که فاقد مسجد می باشند(حداقل آزادسازی و در اختیار گذاشتن زمین و امکانات خدماتی و رفاهی و...) صورت پذیرفته و در اولویت اول قرار گیرند.
ب- ائمه جماعات مساجد:
بر اساس نص صریح روایت وارده از رسول گرامی اسلام (ص) افضل الناس فی المسجد الامام؛ برترین فرد در مسجد امام جماعت می‌باشد. امام جماعت به عنوان محور و ستون قائم خیمه مسجد محسوب می شود. عدم حضور امام جماعت در مسجد ضمن اینکه فعالیتهای تبلیغی و دینی مسجد را با مشکل جدی مواجه می کند، خلاء حضور ایشان نیز مشکلات و انحرافات جدی را نیز موجب خواهد شد.
توجه به آمار ذکر شده مساجد (65000 عدد) حداقل برای هر مسجد یک روحانی به عنوان امام جماعت نیاز می باشد این تعداد در صورتی است که روحانی به طور تمام وقت و 24 ساعته در خانه عالم مسجد یا در مجاورت آن سکونت داشته باشند و سه وعده نماز صبح، ظهر و عصر و مغرب و عشاء را اقامه نماید، که متاسفانه باید گفت که به دلایل مختلف(دوری محل سکونت نسبت به مسجد، شاغل بودن، تدریس یا تحصیل و...) عملا چنین امکانی وجود نداشته و غالب ائمه جماعات تنها در یک وعده و تعداد کمی نیز در دو وعده و بسیار اندک نیز در سه وعده کامل در مسجد مورد نظر و واحد به اقامه نماز می پردازند. اگر بخواهیم به شرایط مطلوب در این زمینه برسیم حداقل دو برابر مساجد موجود نیازمند به امام جماعت می باشیم که به طور تقریبی 130000 نفر بر آورد می شود که این مهم از چالشهای جدی می باشد که مساجد کشور با آن مواجه می باشند.
براساس آمار غیررسمی و تخمینی که از سوی چند مرکز تبلیغی مرتبط در این ارتباط دریافت شده است، تعداد کل ائمه جماعت فعال مساجد در ایام غیرتبلیغ در سطح کشور بین حدود 18 هزار تا 21 هزار برآورد می شود. حدود تقریبی اقامه نماز جماعت صبح 4000 و نماز ظهر و عصر 14000 و مغرب و عشاء 17000 مورد بوده و این تعداد در ایام تبلیغی محرم و صفر و رمضان به حدود تقریبی 50 هزار نفر ارتقاء می‌یابد. (بر اساس آمار حدود 45 هزار روحانی که در ایام تبلیغی محرم و رمضان به سراسر کشور اعزام می شوند و عنایت به این نکته مهم که مکان تبلغی اکثریت قریب به اتفاق آنها مساجد و مهمترین فعالیت تبلیغی نیز اقامه نماز جماعت می باشد). برای رسیدن به نقطه مطلوب در دوره چهار ساله دولت یازدهم انتظار است که رقم حدود 21 هزار نفر فعلی به 25 هزار نفر در پایان چهار ساله دولت یازدهم برسد.
ج- کانونهای فرهنگی مساجد
تعداد دقیقی از کانونهای فرهنگی مساجد کشور در دسترس نیست. بر اساس آمارهای اعلامی از سوی مراکز فعال فرهنگی در مساجد کشور نزدیک به 20000 کانون فرهنگی هنری و ورزشی زیر نظر ستاد عالی نظارت بر کانونهای فرهنگی مساجد کشور و نیروی مقاومت بسیج و سازمان تبلیغات اسلامی و نیز دیگر نهادها مشغول به فعالیت می باشند. با توجه به جایگاه این کانونها در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد برای رسیدن به نقطه مطلوب باید برای هر مسجد یک کانون دایر و فعال گردد. پیشنهاد افزایش کمی و کیفی کانونها برای دوره چهار ساله دولت یازدهم دستیابی به عدد 24000 کانون (با احتساب 20هزار کانون فعلی) می باشد که میانگین افزایش برای هر سال تعداد 1000 عدد می باشد.
د- تعداد کتابخانه های مساجد
برای کتابخانه های مساجد تعریف دقیقی وجود ندارد؛ اگر کتابخانه به معنای حداقلی آن وجود بیش از 5000 عنوان کتاب و یک کتابدار مستقل بدانیم، تعداد تقریبی کتابخانه‌های مساجد به 5000 عدد نمی رسد (البته باید به وجود کتابخانه‌های شبستانی مساجد سازمان تبلیغات و نیز کتابخانه های باز کانونهای فرهنگی و هنری مساجد وزارت ارشاد اشاره شود که به دلیل برخورداری از تعداد اندک کتاب شامل عنوان کتابخانه به معنای واقعی نمی شوند) برای رسیدن به نقطه مطلوب برای هر مسجد یک کتابخانه باید ساخته شود. انتظار می رود برای دوره چهار ساله دولت یازدهم افزایش کمی و کیفی این کتابخانه ها از رقم 5000 به تعداد 9000 برسد که میانگین برای هر سال تعداد 1000 کتابخانه که حداقلی از کتب و منابع متنوع و مختلف و نیز امکانات سخت افزاری و نرم افزاری در حد معمول و مقبول برخوردار است، می باشد.
ه- توسعه فضای مجازی و شبکه سایبری در مساجد
امروزه لزوم بهره‌مندی از فضای سایبر توسط مراکز فرهنگی و دینی بر کسی پوشیده نیست؛ با عنایت به اینکه در عصر مجازی و عصر ارتباطات و اطلاعات قرار داریم، گسترش و توسعه فعالیتهای فرهنگی در فضای مجازی توسط فعالان مسجدی بسیار ضروری است. این مهم توجه ویژه را می طلبد بر اساس آمار موجود در حال حاضر تعداد 10000 مسجد در سطح کشور در قالب پورتال ملی مساجد و ... در این عرصه فعال هستند. انتظار برای گسترش کمی و کیفی در دوره چهار ساله تعداد 10000 مسجد می باشد که میانگین سالانه آن تعداد 2500 مسجد را در بر می گیرد. مهمترین اقدام دولت در این خصوص فراهم سازی بسترهای شبکه ارتباطی برای مسجد از جمله وصل مساجد به فیبر نوری و امکانات نرم افزاری و برنامه و نیز پشتیبانی سخت افزاری و خدماتی در این حوزه می باشد.
و- تعداد خانه های عالم (مساجد)
خانه های عالم برای مساجد از دو حیث قابل بررسی می باشد؛ خانه هایی که در چند ساله اخیر به صورت نظام‌مند و با توافق وزارت کشور و سازمان تبلیغات اسلامی ساخته شده است که آمار دقیق آن 4321 بوده و عمدتا در مناطق روستایی ساخته شده اند و دیگری خانه هایی هستند که از گذشته های دور تا به حال در کنار مساجد ساخته شده اند که آمار دقیقی از آن در دسترس نمی باشد و به نظر می رسد تعداد 10 درصد حدود 6000 مسجد را شامل شود. امید است در دوره چهار ساله دولت یازدهم تعداد خانه های عالم بر اساس پیشنهاد استقرار تعداد 7500 نفر روحانی مستقر و طرح هجرت تا پایان دوره دولت در سال 96 افزایش تعداد 3179 عدد برای هماهنگی با تعداد روحانیون مستقر و هجرتی طی این سالها ساخته شود.
در کنار این خانه های عالم با توجه به پیشنهاد ساخت تعداد 4000 مسجد در طی این چهار سال، ساخت همین تعداد خانه مسکونی امام جماعت مسجد همزمان با مساجد جدیدالاحداث نیز ضروری می باشد. این تعداد خانه‌های امام جماعت مسجد و احتساب تعداد خانه های عالمی که پیشنهاد ساخت آنها داده شده کل این اماکن مسکونی به 7179 عدد می رسد.
ز- بیمه خدام مساجد:
جایگاه خدام در ارائه یک مسجد مطلوب از حیث تنظیف و بهداشت و پاکیزه گی مساجد بر کسی پوشیده نیست. اگر به وضعیت معیشتی و خدماتی این نیروهای خدوم به نحو مناسب رسیدگی شود شاهد افزایش انگیزه این عزیزان در ارائه خدمات بهتر و در نتیجه افزایش جاذبه و اقبال عمومی خواهیم بود. یکی از مهمترین دغدغه های فعلی خادمین مساجد وضعیت بیمه آنها می باشد. براساس آخرین اطلاعات نسبتاً دقیق موجود، تعداد کل خادمان بیمه شده مساجد 27000 نفر در سراسر کشور است و انتظار است طی چهار سال پیش روی این تعداد به کل مساجد کشور که به دو برابر یعنی 54000 خادم ارتقاء یابد یعنی میانگین سالانه تعداد 6750 نفر خادم را در بر می گیرد.
ح- نگهداشت وضعیت موجود مساجد
همانگونه که ذکر شد تعداد فعلی مساجد در سطح کشور حدود 65000 باب است که برای نگهداشت حداقلی وضعیت تنها در حوزه سخت افزاری مساجد به طور تقریبی در حال حاضر مبلغی بالغ بر 500 میلیارد تومان مورد نیاز است. اگر تورم و افزایش سالانه هزینه‌ها را در نظر بگیریم این مبلغ هرساله مبلغ بیشتری می شود. امید است در دولت تدبیر و امید این حداقل های انتظار در حوزه مسجد برآورده شود تا شاهد حرکتی سریعتر و رو به جلو برای دستیابی به مسجد طراز اسلامی که زمینه ساز ایجاد مساجدی موفق، فعال و پرنشاط می باشد، در سطح جامعه اسلامی ایران عزیز باشیم.