گودبرداری را می‌توان نخستین گام در راه ساخت بنایی نو دانست. البته اگرچه در حال حاضر تمام ساخت‌وسازها در پایتخت براساس طرح تفصیلی انجام می‌شود اما گاهی‌اوقات ساخت بناهایی با تعداد طبقات زیاد موجب می‌شود تا همسایه‌های مجاور ملکی که ساخت‌وساز در آن صورت می‌گیرد، خطر را از عمق وجود احساس کنند.
مهرماه گذشته بود که معاون فنی سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران گفت: از ۱۲ هزار پروژه ساختمانی پایتخت تاکنون دستور توقف هزار پروژه صادر شده است. به گفته رضا حیدریون از دی‌ماه سال گذشته تاکنون ۱۲هزار پروژه ساختمانی مورد بازدید بازرسان این سازمان قرار گرفته است و از تعداد یادشده دستور توقف یک هزار پروژه که 9درصد از گودبرداری‌ها را در تهران شامل می‌شود، صادر و به شهرداری اعلام شده است. همین آمار و ارقام نشان می‌دهد که موضوع گودبرداری در امر ساخت‌وساز تا چه اندازه اهمیت دارد. اما علت اصلی بروز سانحه هنگام گودبرداری برای ساخت یک بنای چند طبقه چه مواردی است؟ آیا روش‌های گودبرداری در کشور ما و روش‌های ایمن‌سازی محل استاندارد هستند؟ درباره این موارد و بسیاری نکات دیگر می‌توان نوشت اما باید دید راهکار واقعی برای به حداقل رساندن نگرانی‌ها و حداکثری کردن ایمنی هنگام گودبرداری کدام موارد هستند.
اندازه کوچک قطعات زمین و فاصله عرضی صفر ساختمان‌ها از یکدیگر در بسیاری از نقاط تهران باعث‌شده تا گودبرداری امری دلهره‌آور و نگران‌کننده برای مالکان ساختمان‌ها و همسایگان شود. در سال‌های اخیر با افزایش تراکم و تعداد طبقات و نیاز به تأمین پارکینگ و سایر سطوح خدماتی در ساختمان‌ها، عمق گودبرداری نیز بیشتر شده است. متأسفانه بسیاری هنوز فکر می‌کنند که به‌کارگیری تمهیدات ایمنی لازم در گودبرداری هزینه و زمان بیهوده‌ای را به‌کار تحمیل می‌کند، درحالی‌که گودبرداری اصولا جزو کارهای پیچیده و بسیار خطرناک مهندسی محسوب می‌شود و به‌ویژه در گودهای با عمق زیادتر نیازمند بررسی‌های همه‌جانبه، دقت و نظارت و در نهایت صرف وقت و هزینه قابل‌ملاحظه‌ای است تا جان و مال مردم از این طریق به خطر نیفتد. با این حال عدم‌آشنایی با اصول فنی، سهل‌انگاری یا سودجویی غیرمسئولانه منجر به ایجاد حادثه می‌شود.
اما در دوره فعلی برای ایمنی ساختمان‌های مجاور یک پروژه در حال گودبرداری معمولا از فناوری‌های مختلفی استفاده می‌شود. تا همین چند دهه قبل در نوسازی بیشتر ساختمان‌های شهر از تیرچه‌های چوبی و فلزی که اصطلاحا به آنها شمع گفته می‌شد استفاده می‌کردند اما در حال حاضر روش‌های نوینی به‌کار گرفته می‌شود. یکی از روش‌هایی که در 3 دهه اخیر بسیار مورد توجه بوده است روش نیلینگ یا همان مسلح و مقاوم‌کردن توده خاک با استفاده از دوختن توده خاک توسط مهارهای کششی فولادی با فواصل نزدیک به یکدیگر است. این روش اگرچه مزایایی دارد اما معایبی نیز برای آن مطرح می‌شود.
یک روش برای تمام گودبرداری‌ها
عضو انجمن شرکت‌های ساختمانی و دبیر انجمن صنفی تولیدکنندگان و فناوران صنعتی ساختمان درباره به کارگیری این روش در گودبرداری‌های مختلف در شهر می‌گوید: در بحث گودبرداری و جلوگیری از ریزش دیوار همسایه‌ها، فناوری‌هایی در کشور مورد توجه قرار گرفته است که به هیچ عنوان متناسب با شرایط ساختمان نیست؛ به‌طور مثال نمی‌توان نیلینگ را در تمام گودبرداری‌هایی که احساس می‌کنیم شرایط مشابهی دارند، مورد استفاده قرار داد.
جعفر قرائتی ستوده همچنین درباره استفاده از فناوری‌های نوین در گودبرداری‌ها می‌افزاید: ملاک آنچه باید در استفاده از فناوری‌های نوین برای مهاربندی گود مورد استفاده قرار گیرد، استفاده از آزمایش‌های دقیق شرکت‌های دارای تأییدیه و معتبر است و حدس و گمان یا تعمیم‌های ناروا نمی‌تواند ایمنی گودبرداری را تضمین کند. از نگاه وی ساختمان‌سازی از صدور مجوز تا پایان کار باید توسط مجموعه‌های دانش‌محور که شناسنامه خوبی دارند، انجام شود اما متأسفانه در حال حاضر این موضوع بسیار حیاتی مورد توجه قرارنمی‌گیرد. وی در ادامه به انتقاد از گودبرداری‌هایی می‌پردازد که به حال خود رها شده‌اند.
او تأکید می‌کند: حتی اگر در اجرای روش‌های مهاربندی گود، تمامی مقررات و دستورالعمل‌ها اجرا و موارد محاسبات و ژئوتکنیک درنهایت دقت انجام شود، نباید پس از مهاربندی، گود را به حال خودش رها کنیم چراکه در طول زمانی که گود در معرض انواع شرایط قرار می‌گیرد، ممکن است پایداری خود را از دست بدهد. لازم است شهرداری در مواقع اینچنینی گود مورد نظر را پر کند و پول انجام کار را از مالک ساختمان بگیرد. این عضو انجمن شرکت‌های ساختمانی و دبیر انجمن صنفی تولیدکنندگان و فناوران صنعتی ساختمان می‌افزاید: موضوعی که لازم است اشاره کنم این است که ما در کشورمان مجری ذی‌صلاحی که از صفر تا 100ساختمان را انجام بدهد، نداریم؛ بنابراین باید به تناسب هرکاری در ساختمان ازجمله گودبرداری‌ها، مجری مخصوص به‌خودش را استفاده کنیم.
روشی قدیمی برای مهندسی نوین
قرائتی با اشاره به مدل نظارتی بر عملکرد مهندسان ناظر در کشور ما که مربوط به سال‌های بسیار دور است، تأکید می‌کند که سیستم نظارت ما خیلی کهنه شده، درحالی‌که نوع نظارت کشورهای توسعه‌یافته حداقل 4 مرحله جلوتر از ماست و در حال حاضر بحث مهندسی کیفیت مطرح است. در این سیستم کسی که کاری را انجام می‌دهد، باید عنصر نظارت را هم درون خودش داشته باشد؛ به‌طور مثال اگر قرار بر استفاده از سازه‌های پیچ‌ومهره‌ای ساختمان باشد، مهندسان ناظر چگونه باید از میزان کیفیت سازه پیچ‌ومهره‌ای مطلع شوند؟ اگر بخواهیم با این سیستم نظام مهندسی به توسعه و ارتقای کیفیت صنعت ساختمان برسیم، کاملا اشتباه است. وی همچنین با ارائه راهکار برای رفع مشکل می‌گوید: اگر می‌خواهیم ساخت‌وساز ما، به‌ویژه کیفیت گودبرداری‌ها بهبود پیدا کند، باید نظام فنی و اجرایی ما تغییر کند.
کافی است قبول کنیم که از قافله عقب هستیم، دراین صورت می‌توانیم به‌دنبال راه‌های بهتر بگردیم. اما شاید بسیاری از افراد تصور کنند که وظیفه نظارت بر تمام روند ساخت‌وساز برعهده شهرداری است درحالی‌که اینطور نیست. قرائتی در این‌باره نیز می‌گوید: اگر قرار باشد شهرداری تمام فرایندهای ساخت‌وساز را کنترل کند، تیم فنی و اجرایی‌ای به اندازه تمام شهر می‌خواهد و متحمل هزینه سرسام‌آوری می‌شود. بنابراین شهرداری باید به‌دنبال اصلاح ساختارها باشد تا اگر در موارد بسیار کمی هم مشکل پیش آمد، بتوان آن را مورد بررسی قرار داد. وی به‌وجود سرمایه‌های فنی در زمینه نظارت بر روند ساخت بناها نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: فارغ التحصیلان دانشگاه پس از گذشت 3سال از اخذ مدارک دانشگاهی می‌توانند درصورت قبولی در آزمون نظام مهندسی ساختمان، بر ساختمان‌ها نظارت کنند اما معتقدم خیلی بهتر بود که برای تقویت هرچه بیشتر مهندسان ناظر، رو به آموزش‌هایی از طریق سیستم استاد-شاگردی می‌آوردیم تا مهندسان ناظر در ساخت‌وسازها دچار آزمون و خطا نشوند؛ ضمن اینکه اعتقاد دارم کار نظارت نباید به شخص داده شود بلکه باید این کار به مجموعه‌هایی داده شود که مهندسان‌شان را رتبه‌بندی می‌کنند تا مهندسان تازه‌کار در ابتدای فعالیت خود نقش کمک ناظر را بازی کنند.
عضو انجمن شرکت‌های ساختمانی و دبیر انجمن صنفی تولیدکنندگان و فناوران صنعتی ساختمان می‌افزاید: واقعا نمی‌توان به مردمی که در مجاورت ساختمان‌هایشان گودبرداری انجام می‌شود، توصیه‌ای کرد چراکه با این کار باعث ایجاد استرس برای آنها می‌شویم ولی فقط می‌توانم بگویم که اگر احساس کردند مجریان به‌کار آشنا نیستند، به نظام مهندسی و شهرداری مراجعه کنند. نکته دیگر اینکه به تمام مردم توصیه می‌کنم که اگر می‌خواهند صاحب ساختمان شوند تنها به کمیت و صاحب یک سقف‌بودن اکتفا نکنند بلکه خانه‌ای بسازند که فرزندانشان هم از آن استفاده کنند. اگر آنچه صاحب‌نظران فن عنوان می‌کنند موردتوجه مسئولان قرار بگیرد می‌توان امیدوار بود که آسیب‌ها و خسارت‌های ناشی از حوادث ساختمان‌سازی مانند گودبرداری به حداقل برسد. درچنین حالتی دیگر در رسانه‌ها نخواهیم خواند که کارگرانی زیر آوار مانده‌اند یا خانواده‌ای به‌علت گودبرداری در ملک مجاور خانه‌شان عزادار شده یا سرپناه خود را از دست داده‌اند.