حوادثی نظیر آتش‌سوزی جمهوری که اخبار و تصاویر منتشر شده از آن و مرگ دو تن از شهروندان عزیز تهرانی، به حدی تلخ و ناگوار بود که دیدن و شنیدن آن دل هر انسانی را به‌درد می‌آورد. معصومه آباد مسئول کمیته بررسی آتش‌سوزی خیابان جمهوری در این نوشتار به بررسی ریشه‌های حوادث ناشی از کار و بررسی راه‌های پیشگیری از آن می‌پردازد.
هزینه‌های بالای حوادث ناشی از کار
حوادث قدمتی تاریخی و برابر با شروع کار در کره خاکی دارند ولی در دهه‌های اخیر و با گسترش تکنولوژی‌ها و فناوری‌ها، ماهیتی بسیار تهدیدآمیز به خود گرفته‌اند. در جهان براساس گزارش سازمان بین‌المللی کار به‌طور متوسط سالیانه 337میلیون حادثه ناشی از کار رخ می‌دهد که از این بین 3/2میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند. در ایران نیز هر سال به‌طور متوسط حدود 14 هزار حادثه ناشی از کار به‌صورت رسمی به سازمان تأمین اجتماعی گزارش می‌شود که پیامد آن 270مورد فوت و ازکارافتادگی کلی است، هرچند آمار واقعی حوادث کل کشور شاید چندین برابر این آمار رسمی باشد. پیامدهای ناشی از این حوادث علاوه بر تأثیرات فاجعه‌انگیز فردی و اجتماعی، خسارات مالی فراوانی را نیز به جامعه تحمیل می‌کند، به‌‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود این حوادث هزینه‌ای معادل 4درصد درآمد ناخالص ملی سالیانه (GDP) را به هر کشوری تحمیل می‌کند. ضمن اینکه براساس گزارش‌های ارائه شده هزینه ناشی از هر حادثه منجر به فوت، معادل یک میلیون و 110هزار دلار و هزینه‌های هر حادثه ناتوان‌کننده و جزئی به‌ترتیب معادل 38 و 9 هزار دلار برآورد شده است.
راهی برای پیشگیری از حوادث
بدون شک تنها راه‌حل قابل‌اطمینان برای جلوگیری از وقوع مجدد حوادث ناگوار و دلخراش به‌کارگیری برنامه‌های جامع بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست(HSE) است.مدیریت جامع و یکپارچه بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE- MS)، یک رویکرد سیستماتیک، مبتنی بر ریسک و پیشگیرانه است که با شناسایی و ارزیابی خطرات بالقوه و ارائه روش‌های مبتنی بر پیشگیری، باعث ایجاد محیط‌های زندگی و کار ایمن و سالم می‌گردد.
در سامانه مدیریت HSE، فعالیت‌ها در دو فاز «قبل از وقوع حادثه» و «بعد از وقوع حادثه» مدیریت و ساماندهی می‌شود. با توجه به اینکه تمامی اماکن، ساختمان‌ها، تأسیسات و تجهیزات و هرگونه فعالیتی که در محیط‌های زندگی و کار انجام می‌شود، دارای خطرات بالقوه و پتانسیل آسیب‌رسانی است، لذا در فاز قبل از وقوع حادثه، ابتدا خطرات شناسایی و نرخ و سطح ریسک‌های ناشی از آنها با درنظر گرفتن تهدیدات احتمالی بر انسان، محیط‌زیست، سرمایه و اعتبار سازمان تعیین شده و نسبت به پیش‌بینی موانع و کنترل‌های لازم در مسیر این خطرات، اقدامات لازم به عمل می‌آید تا از رهاشدن ناخواسته آنها پیشگیری شود.ممکن است به‌رغم تمام اقدامات پیشگیرانه، به هر دلیلی رویداد ناخواسته‌ای رخ دهد، بنابراین در فاز بعد از وقوع حادثه با پیش‌بینی Recovery Measures (کلیه اقدامات سازمانی، فنی و عملیاتی که زنجیره پیامدهای ناشی از تهدیدات را محدود می‌کند) سعی می‌شود تا زنجیره پیامدهای نامطلوب ناشی از آن به حداقل رسانده شود و در کمترین زمان، شرایط به حالت طبیعی بازگردانده شود.
بررسی علل ریشه‌ای
بدیهی است که هیچگاه نمی‌‌توان حوادث را صرفاً با روش‌های مهندسی یا آموزش افراد یا تنها با برقراری سیستم‌های سختگیرانه قانونی کنترل کرد. معمولاً همواره ترکیبی متعادل از اقدامات ذکر شده است که می‌تواند موجب کنترل و مدیریت حوادث گردد. لذا صرفاً با آنالیز علل ریشه‌ای حوادث می‌‌توان به کشف کلیه عوامل مؤثر در وقوع حادثه که به مثابه کلید اصلاح مشکلات موجود و پیشگیری از وقوع حوادث مشابه می‌باشد، رسید.
معمولاً در ایجاد حادثه علاوه بر عوامل آنی و ظاهری(اعمال ناایمن و شرایط ناایمن) عوامل متعددی نقش دارند که باید به دقت مورد بررسی و تحلیل قرار گیرند، برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند‌از: عوامل انسانی، ماشین‌آلات، مواد، محیط‌کار، مدیریت، آموزش، اقدامات مهندسی و قوانین و ابزارهای اعمال آن. بدون شک حادثه آتش‌سوزی خیابان جمهوری، آخرین حادثه شهری نخواهد بود و سنگینی هزینه‌های مادی و معنوی ناشی از آن مدیران شهری و مسئولان حکومتی را باید بیش از گذشته به فکر چاره‌اندیشی برای جلوگیری از بروز حوادث بیندازد.
توسعه نامتوازن و غیر پایدار شهر، معماری غیرایمن و ایجاد اماکن و ساختمان‌های مسکونی، اداری و تجاری بدون در نظر گرفتن حداقل الزامات HSE به ویژه در مرکز شهر و بازار و از همه مهم‌تر عدم وجود قوانین بازدارنده و محکم در خصوص جلوگیری و برخورد با فعالیت‌های غیرایمن، محیط‌های شهری را در حال حاضر تبدیل به یکی از مناطق دارای ریسک بالا نموده است. به همین منظور نیاز به توسعه استراتژی مناسب جهت کاهش نرخ حوادث و طراحی و اجرای برنامه‌ای به منظور ارتقای سطح ایمنی شهر به شدت احساس می‌شود.
بنابراین احساس اهمیت این موضوع زمانی مؤثر خواهد بود که در بین افراد در معرض خطر و کسانی که در این زمینه مسئولیت دارند و آنان که می‌توانند این پدیده ناهنجار را برطرف سازند، عمومیت یابد. امید است اهمیت این موضوع به درستی درک و احساس شود تا آمار تکان‌دهنده آن به مراتب کاهش یافته و شاهد فضایی امن و ایمن و عاری از هرگونه حادثه در شهر باشیم. البته در این میان شهرداری تهران امروزه با استقرار سامانه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE- MS) در فعالیت‌های خود رویکرد صرفا واکنشی به حوادث (Reactive) را به رویکردی متعالی و پیشگیرانه (Proactive) تبدیل نموده است به طوری که مدیریت را نسبت به وجود خطرات حساس نموده و قبل از بروز هرگونه حادثه‌ای آنها را شناسایی، ارزیابی و مدیریت می‌نماید و ان‌شاء‌الله در آینده‌ای نزدیک با همت و تلاش خستگی‌ناپذیر متخصصان این حوزه و همکاری و تعامل تمام دستگاه‌های اجرایی دولتی این رویکرد در عرصه شهروندان نیز عینیت و تجلی یابد.