باستان‌شناس‌ها در حال کاوش و یافتن بخش‌های دیگر شهر زیرزمینی ارزانفود در کوهستان‌های اطراف شهر همدان هستند تا رأی مثبت به پرونده پیشنهادی ثبت جهانی ارزانفود را از کمیته بررسی نامزدهای ثبت جهانی در سازمان میراث فرهنگی بگیرند. شهر باستانی ارزانفود به‌صورت یک دستکند عمودی در دل تپه‌ای در دامنه‌های کوه الوند و مشرف به روستای ارزانفود در اطراف همدان ایجاد شده است.
عجیب‌ترین دستکندهای طبقاتی ایران
این مجموعه یکی از عجیب‌ترین سازه‌های دستکند در ایران است که به‌دلیل حفر اتاق‌های متصل به یکدیگر در طبقات مختلف و در دل تپه‌ای از سنگ سیلیس و تعبیه کانال‌های آبرسانی و حوضچه‌های ذخیره آب از دیگر مجموعه‌های دستکند ایران متمایز است.
بازدید خبرنگار همشهری از دستکندهای باستانی ارزانفود در دامنه‌های برف گرفته کوه الوند مشخص می‌کند که باستان‌شناس‌ها تاکنون موفق به یافتن 70اتاق در 5کارگاه ایجاد شده درون تپه باستانی ارزانفود شده‌اند. علی خاکسار، باستان‌شناس و کاوشگر چند شهر زیرزمینی ازجمله شهر زیرزمینی سامن و شهر زیرزمینی انوج و دستکندهای زیرزمینی روستای کمری که کاوشهای ارزانفود را نیز بر عهده دارد در پیمایش این مجموعه باستانی به خبرنگار همشهری می‌گوید: این مجموعه 5مورد از 6شاخصه‌های ثبت جهانی آثار تاریخی در یونسکو را دارد و حتی یک مورد از شاخصه‌های ثبت جهانی آثار طبیعی را نیز در خود جای داده است.
معمای کاربری ارزانفود
باستان‌شناس‌ها اگرچه تاکنون نتوانسته‌اند به کاربری مشخص مجموعه گسترده دستکندهای زیرزمینی دامنه کوه الوند دست‌یابند، اما همگی آنها بر شگفتی این مجموعه دستکند به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری دوره باستان اتفاق نظر دارند. به گفته علی خاکسار که تاکنون 3فصل کاوش باستان‌شناسی در ارزانفود را سرپرستی کرده است، قوی‌ترین گمانه باستان‌شناسی در مورد ارزانفود این است که ایجاد این شهر با دستور و حمایت مالی حکومتی در دوره‌ای از تاریخ ایران صورت گرفته است.
ارزانفود شبیه به لانه مورچه‌ها
ساختار لانه مورچه‌ای ارزانفود در پایین رفتن از اتاق‌های متصل به یکدیگر از طریق روزنه‌های کوتاه و شکل طبقاتی این مجموعه تأیید می‌شود. حتی در بررسی باستان‌شناس‌ها نیز مشخص شد، سیستم آبرسانی به اتاق‌های دستکندهای ارزانفود به‌گونه‌ای است که آب باران و برف را از روزنه‌های ایجاد شده در بخش بالایی تپه‌ای که دستکندها در آن ایجاد شده از طریق کانال‌های آبرسانی در مجموعه به حوضچه‌های ذخیره آب می‌رساندند.
آنطور که علی خاکسار ساختار شیوه آبرسانی به ارزانفود را به خبرنگار همشهری نشان می‌دهد، ذخیره آب در حوضچه‌های داخل اتاق‌ها به‌صورت تصفیه شده صورت می‌گرفت. مجموعه دستکندهای ارزانفود در سال89 هنگامی که فعالیت‌های معدنی برای استخراج سنگ سیلیس در دامنه کوه الوند جریان داشت، توسط معدنکاران کشف و از سوی شورای روستای ارزانفود به اطلاع میراث فرهنگی رسید و همان سال در فهرست میراث ملی کشور جای گرفت.
سفال‌های ساسانی و آثار اسلامی
علی خاکسار و گروه باستان‌شناسی همراه او، در مرحله پاکسازی و کاوش لایه‌های کف در دستکندهای ارزانفود به چند قطعه سفال مربوط به دوره اشکانی و یک قطعه سفال که گمان می‌رود متعلق به دوره ساسانی است، برخورد کردند. همچنین آثاری از دوره ایلخانی نیز در ارزانفود به‌دست آمد. اما بیشترین آثار به‌دست آمده از این مجموعه مربوط به دوره‌های اسلامی است. آنچه موجب شد باستان‌شناس‌ها مجموعه باستانی دستکند ارزانفود را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به کمیته بررسی آثار نامزد ثبت در فهرست یونسکو پیشنهاد بدهند ارزش‌های معماری دستکند ارزانفود است. بدین‌ترتیب که این مجموعه منحصر به فرد در بستر سنگی متصل به هم به‌صورت طبقاتی در دل زمین ایجاد شده و مشابه آن در ایران وجود ندارد. تمایز این مجموعه با دستکندهای میمند در کرمان وجود اتاق‌های مجزا از یکدیگر با کاربری مسکونی در میمند است درحالی‌که در ارزانفود اتاق‌ها همه به یکدیگر متصل هستند.
فرضیه‌های مردود
باستان‌شناس‌ها گمانه زنی‌های گوناگونی در مورد کاربری ارزانفود دارند. برخی از آنها حدس می‌زنند این مجموعه محل نگهداری احشام بوده، عده‌ای می‌گویند با توجه به قلاب‌های کنده شده در دیواره‌های مجموعه، ارزانفود کارگاه صنایع‌دستی بود. برخی نیز معتقدند این مجموعه زندان بوده و عده‌ای از باستان‌شناس‌ها می‌گویند ممکن است کاربری آیینی داشته!
علی خاکسار باستان‌شناس و کاوشگر مجموعه‌های دستکند اما همه این گمانه‌ها را رد می‌کند و می‌گوید: در کاوشهای بستر ارزانفود هیچ نشانه‌ای از بقایا و فضولات احشام به‌دست نیامد. نظریه کارگاه‌های صنایع‌دستی نیز مردود است و نشانی از غل و زنجیز هم یافت نشده است. او می‌گوید: دستکندهای ارزانفود حدود 5هکتار وسعت دارد که تاکنون بخش اندکی از آن کاوش و شناسایی شده است. ارزانفود به گفته باستان‌شناس‌ها و متخصصان مجموعه‌های دستکند، به لحاظ پیچیدگی‌های معماری و ساختاری منحصر به فرد است. همین ویژگی‌ها به همراه معمای کاربری موجب شد تا این مجموعه به همراه دستکندهای شهر زیرزمینی سامن که در کاوشهای آن اسکلت‌ها و تدفین‌های انسانی به‌دست آمد برای ثبت در فهرست میراث جهانی به کمیته بررسی آثار پیشنهادی ثبت در یونسکو برود.