اما به دلیل بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها و توان بالقوه، شاید تا به امروز در فهرست کشورهای توریست‌پذیر نتوانسته است، جایگاهی متناسب با جاذبه‌هایش به دست آورد.
این گزاره مبین دو نکته است. اول اینکه به رغم داشتن جاذبه‌های گسترده اعم از کوهستان، جلگه‌ای، کویری و حاره‌ای، کاری در این حوزه صورت نگرفته و این جاذبه‌ها از منظر اکوتوریست‌ها پنهان مانده است، دوم؛ برای رسیدن به نقطه‌ای قابل قبول، برنامه‌ریزی و کار فراوانی پیش‌روست.
شاید به دلیل اهمیت این موضوع و مرور فعالیت‌های کمیته ملی طبیعت‌گردی که اولین متولی این حوزه است به سراغ آرش کوشا رفتیم. دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی ما را به سند ملی طبیعت‌گردی رهنمون کرد و به اهمیت این سند و ابعاد آن پرداخت این مجال، گستره‌ای برای انتشار کامل سخنان او نبود. اما انتشار برخی نکات از سخنانش چرا.
- طبیعت، حوزه‌ای مهم است. چه از نظر گردشگران و چه از منظر حفاظتی. جمع این دو کمی دشوار به نظر می‌رسد. آیا واقعاً طبیعت‌گردی یعنی تماشای صرف حیات وحش یا بهره‌برداری از آن و شکار. بازدید از حیات وحش نکته قابل توجهی در این عرصه است که اکثر کشورها در رونق آن دارند. شما چگونه با طبیعت و استفاده از آن برخورد می‌کنید.
- بازدید و تماشای حیات‌وحش، یکی از حوزه‌های مهم طبیعت‌گردی است که متناسب با ظرفیت‌ها و امکانات کشور، باید برنامه‌ریزی شود. اینکه، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌ها را مورد توجه قرار دهیم تا گردشگران خارجی و داخلی بتوانند استفاده بهتری از طبیعت کنند.
از دیرباز حیات‌وحش مورد توجه اکوتوریست‌های داخلی و خارجی هست. چه در حوزه تماشای حیات‌وحش و چه در حوزه شکار. مسلماً برای ساماندهی و توسعه و بازاریابی و حتی ایجاد بازارهای جدید این عرصه، کار جدی باید انجام شود. متأسفانه ما در این بخش شاهد مشکلات فراوانی بوده‌ایم که از جمله آن، انقراض گونه‌های مختلف حیات‌وحش و یا در معرض انقراض بودن بسیاری از گونه‌هاست.
ما با بحران در این عرصه روبه‌رو بودیم. اما ظرفیت‌ها به گونه‌ای بوده که می‌توان طراحی کرد و با اولویت‌بندی در برنامه‌ریزی فرصت‌های تازه‌ای را به وجود آورد که اتفاقاً ضامن توسعه پایدار در این عرصه باشد.
البته متولی اصلی این کار، سازمان حفاظت محیط‌زیست است. از طرفی تورگردانی و بهره‌برداری بهینه از این عرصه به عهده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. نقطه پیوند این عرصه، کمیته ملی طبیعت‌گردی است.
یکی از فعالیت‌های کمیته ملی، ایجاد غرق‌های اختصاصی بود. هدف ما از این کار این است که با ایجاد ظرفیت‌های جدید و گسترش و توسعه حیات‌وحش، بتوانیم، بسترهای بهتری برای بهره‌برداری فراهم آوریم. وگرنه مطلعیم که در شرایط حاضر و با توجه به آمارهای سازمان حفاظت محیط‌زیست برخی از گونه‌ها در خطر انقراض قرار دارند.
عمده تلاش ما برای ایجاد غرق‌های اختصاصی، رونق تماشای حیات‌وحش است، نه شکار. البته نباید فراموش کرد که شکار نیز فی‌النفسه یک ظرفیت است. اما به شرط آنکه به گونه‌های ما و تکثر آنان آسیبی وارد نکند. آن هم در مورد گونه‌هایی که شرایط ایجاد می‌کند.
افزایش جمعیت حیات‌وحش برای ما مهم است.
به عنوان مثال گونه با ارزش یوزپلنگ آسیایی که از آن به عنوان مینیاتور طبیعت یاد می‌کنند، مورد توجه بسیاری از طبیعت‌گردهاست. با همه سختی‌ها و تلاش‌ها و مشقات اکوتوریست‌ها آماده‌اند تا برای تماشای حیات‌وحش به ایران بیایند. عمده محور کار کمیته بازدید و تماشای حیات‌وحش است. اما نمی‌توان شکار را فراموش کرد. ما براساس توان اکولوژیکی برای رونق شکار در حال برنامه‌ریزی هستیم.
- آیا ظرفیت‌های این عرصه برای گسترش شکار وجود دارد؟
- بله، هم‌اکنون سازمان حفاظت محیط‌زیست در حال برنامه‌ریزی و تهیه آمار است تا کمیته بتواند براساس آن مکان‌ها و ظرفیت‌ها را مشخص کند و براساس آن شکار را گسترش دهد. اما محور فعالیت‌های ما، بازدید از حیات‌وحش است. چرا که نگاه توسعه محور به این عرصه داریم. هدف ما افزایش ظرفیت حیات‌وحش است تابه گسترش اکوتوریسم و برنامه‌ریزی در این عرصه بپردازیم.
- آیا غرق اختصاصی تنها به معنای افزایش ظرفیت است؟ یا به نوعی درگیر کردن بخشی خصوصی با یکی از معضلات عمده‌ای که در طول سال‌های گذشته، نهادهای رسمی در ساماندهی آن ناتوان بودند؟
- مسلماً سازمان محیط‌زیست برای افزایش توان ظرفیت‌های محیط‌زیستی برنامه‌ریزی و تلاش می‌کند. اما آنچه که کمیته ملی مدنظر دارد، این است که بخش خصوصی وارد شود تا منابع ما در برخورد با مشکلات بیشتر شود و از طرفی ظرفیت‌های جدیدی نیز ایجاد شود. وگرنه محیط‌زیست می‌تواند برای گسترش ظرفیت‌ها برنامه‌ریزی کند. اما اتفاق مهم در راه‌اندازی غرق‌های اختصاصی این است که بخش خصوصی تحت مدیریت و نظارت کمیته ملی بتواند ظرفیت جدیدی به وجود آورد.
- یکی از برنامه‌های مهم کمیته ملی، تدوین سند ملی طبیعت‌گردی است. این سند هم‌اکنون در چه مراحلی است؟
- از آنجا که در طول سال‌های گذشته برای بهره‌برداری از طبیعت برنامه‌ای خاص وجود نداشت و برای توسعه اکوتوریسم در ایران که جز 5 کشور برتر اکوتوریستی جهان است کاری صورت نگرفته بود، کمیته ملی، به فکر برنامه‌ریزی در این عرصه افتاد. ما نیازمند یک سند ملی بودیم که براساس آن بتوان در راستای توسعه پایدار اکوتوریسم حرکت کنیم.
مسلماً در گام اول شناسایی ظرفیت‌های کشور بود. پس از آن تعیین مکانیسم‌هایی بود که می‌بایست در راستای آن حرکت کنیم. هر چند در این راه توجه به سندهای کلان کشور نیز می‌باید مورد توجه قرار می‌گرفت. چارچوب کلی سند ملی طبیعت‌گردی با توجه به مطالعات گسترده‌ای در این حوزه طراحی شد. حتی توجه به تجارب جهانی در عرصه طبیعت‌گردی در تدوین سند مورد توجه بوده است.
ما در واقع از تمامی تجارب موجود داخلی و جهانی بهره گرفتیم. برای تدوین سند ما چند مشاور خارجی نیز به خدمت گرفتیم و با سازمان‌های جهانی نظیر Unpp همکاری‌های تنگاتنگی را آغاز کردیم. تمام این موارد فعالیت‌های اجرایی برای تهیه سند بود.
شاید مهم‌ترین نکته‌ای که اتفاق افتاد این بود که فرهنگ‌ها، خرده‌فرهنگ‌ها، قومیت و آداب و رسوم و حتی غذا و تنوع اقلیمی و بسیاری از فاکتورهای مؤثر که جاذبه فراوانی در توسعه اکوتوریسم دارد را در کنار جاذبه‌های اکوتور در این سند در کنار هم آورده و برای توسعه آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم.
-
محتوای سند، با توجه به این اقدامات می‌بایست جامع باشد؟
- ما در بحث محتوایی در تهیه سند، به نگاه خوبی رسیدیم. اول، در این سند باید تمامی اطلاعات و داده‌ها و تحلیل وضع موجود و ارائه چارچوب‌ها را جمع‌آوری و تدوین می‌کردیم. گام دوم، تدوین ضوابط و معیارهای طراحی و توسعه فعالیت‌های گردشگری طبیعی بود. در سومین مرحله، استراتژی منابع انسانی در صنعت گردشگری اکوتور تدوین و برنامه‌ریزی شد. مسلماً با جوان بودن حوزه اکوتور در کشور و به عبارتی در جهان، منابع انسانی محدودی در اختیار داریم. بنابراین باید در جهت آموزش و ارتقاء کیفی آن اقدام کنیم.
ما اساساً در تدوین سند، 12 حوزه‌ای را که کمیته ملی طبیعت‌گردی با آن سر و کار دارد را مورد توجه جدی قرار دادیم. حتی در این سند، برای فراهم آوردن زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی برای توسعه آنان نیز صورت گرفته است.
جوامع محلی نیز در سند دیده شده‌اند. مسلماً حوزه طبیعت‌گردی، ارتباط بی‌واسطه‌ای با جوامع محلی دارند. در واقع این جوامع محلی هستند که پذیرای طبیعت‌گردها و افرادی هستند که قرار است به عنوان اکوتور به فعالیت بپردازند. بنابراین پیش‌بینی برنامه‌هایی که بتواند به لحاظ آموزشی و هر آنچه به ارتقاء فرهنگ آنان کمک می‌کند، بسیار حائز اهمیت است.
ما در سند ملی، برای آموزش جوامع محلی پیش‌بینی‌های خوبی کردیم. جالب است بدانید که برنامه‌های ما برنامه‌هایی است که افراد فعال حوزه طبیعت‌گردی با توجه به سال‌ها تجربه و مواجهه عینی خود با این جوامع و حتی بررسی آموزش‌های مختلف از سوی سازمان‌های گوناگون به تدوین برنامه آموزشی این جوامع روی آوردند تا بتوان آموزش‌های کاربردی و تاثیر‌گذاری را پیش‌بینی کنند.
-
مسلماً با تدوین سند ملی، ظرفیت بالقوه در اکوتوریسم شناسایی و برنامه‌ریزی می‌شود اما یکی از نکاتی که بسیار اهمیت دارد موضوع بازار است. هم‌اکنون ایران به لحاظ طبیعت‌گردی با وجود جاذبه‌های زیاد متاسفانه ناشناخته مانده است. آیا اقدامی در این رابطه در حال انجام است؟
- ما به استراتژی بازاریابی توجه ویژه‌ای داریم. تا به حال ایران به دلیل جاذبه‌های میراث فرهنگی و باستانی مورد توجه جهانیان بوده و عمده فعالیت بازاریابی در عرصه جهانی حول این محور تنظیم شده است. در واقع ما در حوزه اکوتوریسم تعریف ویژه‌ای برای طبیعت‌گرد‌های جهانی نداشته‌ایم و نتوانسته‌ایم هنوز اکوتوریسم را معرفی کنیم.
یکی از اقدامات سازمان میراث و گردشگری در سال گذشته این بوده که ارائه محصولات فرهنگی برای خارج از کشور، اکوتوریسم را به نحو شایسته‌ای مورد توجه قرار داده است. این نکته در سند ملی نیز دیده شده است. اینکه چگونه در نمایشگاه‌های بین‌المللی بتوانیم پکیج‌های مختلف و هدفمند را با توجه به نیاز هر بازار ارائه کنیم.
-
برای این منظور استفاده از ظرفیت‌های موجود است. به عنوان مثال علاوه بر شرکت در نمایشگاه‌ها، 35 دفتر هواپیمایی کشور در سراسر جهان نمی‌تواند پایگاهی دائمی باشد برای ارائه این خدمات به اکوتوریست‌ها؟
- خوشبختانه در سازمان، در سالی که گذشت هم برای شرکت در نمایشگاه‌ها و هم برای تولید محصولات فرهنگی، کارهای خوبی صورت گرفته است. ما در استراتژی‌های پیش‌بینی شده برای این منظور، هم نیازها را به خوبی مشخص می‌کنیم و هم برای دستیابی به اهدافمان برنامه‌ریزی خواهیم کرد.
اما فعالیت اجرایی در این رابطه، به عهده کمیته‌های اجرایی است که در سازمان متولی این کار هستند. ما در سال گذشته تولیدات فاخری در زمینه‌های مختلف صنعت گردشگری و از جمله اکوتور داشتیم که با حضور در نمایشگاه‌های مهم جهانی، ارائه شد. مسلماً بازاریابی بحث گسترده‌ای است و نیازمند هماهنگی‌های فرابخشی است.
یکی از استراتژی‌های مهمی که در سند وجود دارد، ترویج و اشاعه فرهنگ طبیعت‌گردی است. فرهنگ‌سازی در طبیعت‌گردی موضوع بسیار مهمی است. اینکه طبیعت‌گردها با اطلاعات دقیق وارد طبیعت شوند و ضمن استفاده از مواهب طبیعی بتوانند حافظ طبیعت نیز باشند.
ما باید ارزش‌های اکولوژیکی طبیعت را به طبیعت‌گردها یادآور شویم. در این امر، سازمان محیط زیست و سازمان منابع طبیعی نیز در آن دخیل است.
-
اما هزینه‌های انجام این فعالیت‌ها مورد توجه بوده است.
- مسلماً برای هزینه‌های توسعه طبیعت‌گردی پیش‌بینی‌های قابل توجهی شده است. در سند ملی طبیعت‌گردی برای برآورد هزینه‌های توسعه گردشگری طبیعی برنامه‌ریزی شده است. یعنی اینکه به ازای هزینه‌های انجام شده برای توسعه این عرصه، چه درآمدهایی را می‌توانیم به‌وجود آوریم. اشتغال‌زایی در این عرصه مورد توجه قرار گرفته است؛ در واقع نوعی توجیه اقتصادی توسعه همه‌جانبه طبیعت‌گردی.
گام دیگر سند ملی که بسیار حائز اهمیت است، تهیه سند ملی با ملحقات و چشم‌انداز آن است. این تنها فاز اول سند است که در آینده تدوین کرده و در آینده نزدیک تقدیم هیات دولت خواهیم کرد.
اما فاز دوم سند که به فعالیت‌های اجرایی در محورهای مختلف است، امسال شروع خواهیم کرد. به‌ویژه اینکه در فاز دوم هدف این است که سایت به سایت و به صورت موردی برنامه ریزی شود، کار بسیار سختی در پیش داریم. ما پیش‌بینی منابع کردیم.
-
فاز دوم از چه اجزایی تشکیل شده و چه محورهایی مورد توجه است؟
- فاز دوم بخش‌های مختلفی دارد. برنامه توسعه گردشگری طبیعت را در محورهای سرزمین، پهنه‌ها، لکه‌ها و قطب‌های گردشگری طبیعی ارائه خواهیم کرد که برخی از این منابع باید تولید شود. پیش‌نیازها در فاز اول آماده می‌شود و در فاز دوم برنامه‌های اجرایی برحسب سایت‌های مختلف در حوزه گردشگری طبیعی اجرایی خواهد شد. این کار به منظور معرفی عرصه‌های طبیعت‌گردی به سرمایه‌گذاران و بخش خصوصی است تا در صورت تمایل در این عرصه سرمایه‌گذاری کنند.
به‌طور کلی سند ملی طبیعت‌گردی این امکان را به ما می‌دهد تا بتوانیم با برنامه‌ریزی کلان و جامع، هم توسعه صنعت گردشگری طبیعی را داشته باشیم و هم بر اساس آن مکانیسم‌های نظارتی و حمایتی را در مدیریت به‌کار بگیریم و خلاصه کلام اینکه بر اساس اسم سند (سند ملی توسعه و مدیریت اکوتوریسم) می‌توان به طراحی آن توجه داشت.
-
برای زمان اجرای این سند نیز پیش‌بینی خاصی شده است؟
- سند ملی در چهار مرحله به لحاظ زمانی اجرا خواهد شد؛ مرحله اول پیشتاز است که زمان آن دو سال برآورد شده است. مرحله بعدی کوتاه‌مدت است که در حدود پنج سال به‌طول می‌‌انجامد. مرحله میان‌مدت نیز 10 ساله بوده و در آخرین مرحله که بلندمدت است رسیدن به چشم‌انداز 20ساله کشور بر اساس سند ملی توسعه 20ساله کشور هدف ما افق برنامه چشم‌انداز کشور است.