در دعا و نیایش، روح به منظور تقرب به درگاه پروردگار، به سوی مبدأ غیرمادی جهان هستی می‌گراید و در این گرایش، موقعیت اصلی خویش و سرمایه‌های گران‌بهای خود را درک می‌کند و این‌گونه، او از اسارت در چنگ ناامیدی رهایی می‌یابد.
کسی که از حجاب عالم طبیعت بگذرد و به عالم حق و حقیقت پا بگذارد، موجودی روحانی خواهد شد. از این‌رو، مدت‌هاست رابطه مستقیم دعا و نیایش با سلامت روان بر همگان آشکار شده است. اکنون نیز روانشناسی مذهب، حمایت‌های تجربی فراوانی را در این راستا فراهم آورده است.
- اضطراب
پیشگیری و درمان اضطراب، یکی از اثرات دعا می باشد. زندگی انسانی در جوامع کنونی مخاطره‌انگیز می‌نماید. احساس سردرگمی، پوچی‌های ناشی از دورشدن از فطرت اصیل خویش، زندگی ماشینی و شیوع انواع انحراف‌های اخلاقی، بیش از پیش انسان‌ها را دچار مشکلات روحی و روانی کرده است. سرخوردگی و سرگردانی بشر امروز، آن قدر گسترده است که همگان به گونه‌ای آن را احساس می‌کنند. در این شرایط، پژوهش‌های تجربی در طول بیش از دو دهه، با بیان کردن نقش ارزش‌ها در روان‌درمانی، بر ضرورت به کارگیری دعا، نماز، عبادت و حضور در محافل و مکان‌های مذهبی تأکید می‌کنند.
اضطراب در فارسی معادل پریشانی، سراسیمگی، نگرانی و احساس ناراحتی است. در روانشناسی، اضطراب به «احساس رنج‌آوری که با یک موقعیت ضربه‌آمیز کنونی یا با انتظار خطری که به شیئی نامعین وابسته است»، تعریف می‌شود.
همه افراد، در شرایط فشار، تا حدی احساس نگرانی، دل‌شوره و اضطراب می‌کنند که البته وجود این احساس‌ها در حد متعادل برای همه ضروری است، ولی اگر این حالت در فرد ادامه یابد، مخرب و خطرناک خواهد بود.
- عوامل اضطراب آفرین
مهم‌ترین عواملی که می‌توانند سبب تشویش خاطر و نگرانی انسان شوند، عبارتند از:
1. ترس از آینده: گاه اضطراب و نگرانی، به سبب آینده مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی می‌کند. احتمال زوال نعمت‌ها، از دست دادن پُست و موقعیت، بیماری و مشکلات اقتصادی، پیوسته آدمی را رنج میدهد.
2. ترس از مرگ: عامل مهم دیگری که سبب نگرانی و دلهره در انسان می‌شود، هراس و وحشت از مرگ است.
3. احساس پوچی و بی‌معنایی در زندگی: احساس پوچی و بی‌هدف بودن در زندگی، یکی از بزرگ‌ترین عوامل نگرانی در افراد است. کسانی که جهان و انسان را بی‌هدف می‌دانند و از رخدادها تفسیر مادی دارند، خطر اضطراب و انواع بیماری‌های روانی، آنان را به شدت تهدید می‌کند.
4. ضعف و ناتوانی: ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی مانند سیل، زلزله، بیماری و ناتوانی در برابر دشمنان، یکی دیگر از عوامل نگرانی به شمار می‌آید. بدین ترتیب همه این عوامل که برشمردیم، در یک چیز با هم مشترک‌اند و آن، ضعف باورهای دینی و فراموشی یاد خداست. در مقابل، تنها راه پیشگیری از تشویش خاطر و رسیدن به آرامش و سلامت روان، برقراری رابطه با قدرت مطلق هستی است. انسان، تنها در پناه خدا و با ياد و نام او به آرامش و اطمینان می‌رسد و از دام نگرانی و ناآرامی می‌رهد. «ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب؛ بدانید و آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل‌هاست»
یکی از مصداق‌های برجسته ذکر خدا، دعاست. اگر انسان با خدا ارتباط داشته باشد و در هر شرایطی، از جمله موقعیت‌های دشوار زندگی، مانند بیماری، فقر و مشکلات اقتصادی تنها از خداوند کمک بخواهد، هرگز به سراسیمگی و ناچاری گرفتار نمی‌شود.
تحقیقات تجربی نشان داده است که ذکر، دعا و نیایش، در پیشگیری و درمان اضطراب نقش اساسی دارد. باور به این که خدایی هست که موقعیت‌ها را کنترل می‌کند و مسئول روزی انسان‌هاست، تا حد زیادی اضطراب ناشی از فقر، بیکاری، بیماری و... را کاهش میدهد، به گونه‌ای که افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می‌کنند و بر این باورند که می‌توان با نیایش، تأثیر منفی بیماری و فقر را بر روان کنترل کرد. به همین دلیل، با دعا و نیایش می‌توان به شیوه‌ای مؤثر اضطراب را کاهش داد و از آن پیشگیری کرد.
از آنجا که دعا، احساس سبکی و آرامش را برای فرد به ارمغان می‌آورد و هراس و نگرانی را از او می‌زداید، تأثیر دعا بر پیشگیری از اضطراب و به طور کلی در بهبود اختلال‌های روانی، از جمله اضطراب، انکارناپذیر است. در نتایج تحقیقات در کشورهای دیگر، افراد دارای باورهای مذهبی با بهره‌گیری از دعا و نیایش، در مقایسه با افراد غیرمذهبی زودتر درمان شدند.
- افسردگی
دعا و نیایش در پیشگیری و درمان افسردگی نیز مؤثر است. افسردگی، امروزه شایع‌ترین اختلال روانی است که در همه جوامع و همه گروه‌های سنی دیده می‌شود. این اختلال بر جنبه‌های گوناگون زندگی مردم تأثیر می‌گذارد. بی‌اشتهایی، احساس خستگی، غمگینی، ناامیدی و احساس درماندگی، از نشانه‌های مهم افسردگی است.
- عوامل افسردگی
عواملی که می‌تواند در پیدایش یا تشدید افسردگی مؤثر باشد، فراوان است. روان‌شناسان در تحقیقات خود به تأثیر یک یا چند عامل از عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی، اجتماعی، عاطفی و شناختی در افسردگی اشاره کرده‌اند. در منابع اسلامی، علت عمده افسردگی، نگرش‌های نامعقول، افراط و تفریط در خواسته‌ها، تأثير گناه، کمرنگ شدن معنویت در زندگی و نبودن غنای روحی است. کسی که خدا را فراموش می‌کند، خود را نیز از یاد می‌برد. این موضوع زمینه را برای انواع اختلالات روانی فراهم می‌سازد. خداوند می‌فرماید: «و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشةً ضنکاً؛ هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی سختی خواهد داشت».
دور شدن از مذهب، قطع رابطه با خدا و داشتن افکار و اندیشه‌های غلط، می‌تواند سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی در فرد شود.
- دعا و درمان افسردگی
برای پیشگیری و درمان افسردگی، بزرگان دین، بر نگرش صحیح افراد از خود، هستی، خدا، زندگی و سنت‌های حاکم بر آن تأکید کرده و آموزش‌های لازم را داده‌اند.
در احادیث گوناگون، این نکته یادآور شده است که شناخت واقع‌بینانه، منطقی و درست، افسردگی را می‌زداید. امام علی(ع) می‌فرماید: «نعم طارد الهموم الیقین؛ يقين از بین برنده (درمان) خوبی برای غم‌هاست». از آنجا که دعا و نیایش نیر برخاسته از باورهای ویژه‌ای است، می‌تواند به پیشگیری و درمان افسردگی کمک کند. دانستن معنا و هدف زندگی، احساس تعلق داشتن به منبع والا و امیدواری به یاری خداوند در شرایط سخت زندگی، همگی از جمله باورهایی هستند که افراد مذهبی با بهره‌مندی از آنها می‌توانند از دچار شدن به افسردگی پیشگیری کنند. در روایات، افسردگی را به «غم» تعبیر کرده و البته یادآور شده‌اند که از دعا برای درمان آن استفاده کنید. امام صادق(ع) فرمود: «چه چیز مانع می‌شود که یکی از شما هر گاه بر اثر مشکلی از مشکلات دنیا دچار غم و اندوه شد، وضو بگیرد. سپس داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بگذارد و بعد از نماز دعا کند». در روایات دیگری نیز شبیه به این مضمون وارد شده است.
- اختلال‌های روانی
پژوهش‌ها نشان داده است که برای درمان اسکیزوفرنی‌های حاد، حملات مانیک، موارد قصد خودکشی، واکنش مرگ، جامعه‌ستیزی و الکلیسم، درمان از راه دعا و نیایش در حد بسیار بالایی مؤثر است.
- دعا و تمرین‌های معنوی منظم، موجب بهبود و ارتقای سلامت عاطفی می‌شود
ایجاد اهداف بزرگ: ارتباط با قدرت برتر هدفهای شما را بزرگتر و عالیتر می کند و به روزها و لحظه های زندگی شما معنی میدهد.
کسب حمایت اجتماعی: اعتقاد به معنویت و بودن در میان افرادی که به قدرت برتر اعتقاد دارند، موجب بهبود روابط اجتماعی می شود.
پیشرفت روحی: معنویت و دعا موجب پیشرفت روح و سلامت روان می شود.
کمک در مواجهه با سختی‌ها: معنویت و دین در مواجهه با حوادث تلخ و غیر قابل پیش بینی زندگی به انسان کمک قابل توجهی می‌کنند.
- منبع: پايگاه جامع و فرهنگ‌سازي سلامت