هر از گاهي خبر مي‌رسد درگوشه‌اي از كشور اتوبوسي واژگون يا طعمه حريق شده و مسافرانش را به كام مرگ كشانده است. هرچند اوايل حساسيت بيشتري در اين‌باره وجود داشت اما رفته رفته حساسيت‌ها كاهش يافت و اتوبوس‌ها همچنان با همان شرايط نا ايمن گذشته در جاده‌هاي كشور جولان مي‌دهند و جان هموطنان مان را به بازيچه مي‌گيرند. اما چه عواملي اتوبوس‌هاي بين شهري را تا اين حد ناايمن كرده و موجب شده است ايمني اتوبوس‌هاي بين شهري به يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي حمل‌ونقل بين‌شهري تبديل شود؟
علت حادثه‌ها
تاكنون مهم‌ترين حوادث اتوبوس‌هاي بين شهري براي اتوبوس‌هاي اسكانيا اتفاق افتاده و همين موضوع سبب شده اين شركت در كانون توجهات قرار بگيرد و انگشت اتهام به سوي آن نشانه گرفته شود. فقط در 3سانحه 86نفر جان خود را از دست دادند. برخورد 2دستگاه اسكانيا در آزادراه قم - تهران كه موجب كشته شدن 43نفر شد، مرگ 26دختر دانش‌آموز بروجني در راه بازگشت از اردوي راهيان نور در كيلومتر 185جاده لردگان و آتش گرفتن اتوبوس اسكانيا در محور اهواز به هفتكل كه به كشته شدن 17مسافر منجر شد ازجمله مهم‌ترين سوانح براي اتوبوس‌هاي بين شهري است كه همگي آنها براي اتوبوس‌هاي اسكانيا اتفاق افتاد.
اين در حالي است كه مديران شركت اسكانيا اتوبوس هاي‌شان را مطابق استانداردهاي روز اروپا مي‌دانند و مدارك و شواهدي را ارائه مي‌كنند كه حاكي از آن است اتوبوس‌ها بعد از تحويل به راننده‌ها دستكاري و از حالت استاندارد خارج شده و همين مسئله باعث حادثه ساز شدن اتوبوس‌ها شده است. نصب باك‌هاي اضافه گازوئيل و دستكاري در سيستم برق اتوبوس‌ها ازجمله مهم‌ترين نكاتي است كه مسئولان اسكانيا به آن اشاره مي‌كنند.
زماني براي استقبال از خطر
اينجا كيلومتر 5جاده خاوران، نمايندگي خدمات پس از فروش يكي از بزرگ‌ترين توليد كننده‌هاي اتوبوس در كشور است. داخل محوطه سرپوشيده كه محل اصلي تعميرگاه به‌حساب مي‌آيد مملو از اتوبوس‌هايي است كه با نواقص گوناگون به آنجا منتقل شده‌اند. مهندس محسن نوروزي، مدير خدمات پس از فروش مركز مي‌گويد: اتوبوس‌ها بعد از توليد از نظر استانداردهاي گوناگون كنترل مي‌شوند اما خيلي مشكلات درست بعد از تحويل اتوبوس به راننده شروع مي‌شود.
ما در بدو ورود اتوبوس‌ها نواقص آنها را در چك ليست‌هاي مخصوصي كه داريم ثبت و به راننده يادآوري مي‌كنيم اما بيشتر راننده‌ها به اين عيوب توجهي نمي‌كنند و فقط مي‌خواهند آن عيبي كه اتوبوس را از كار انداخته برطرف شود و به مشكلات ديگر توجهي ندارند. نكته جالب اينكه آنها حتي زير برگه مخصوص ما را هم امضا مي‌كنند و اين يعني آنها از عيب اتوبوس‌شان مطلع شدند اما نمي‌خواهند ما آن عيب را برطرف كنيم و همين بي‌توجهي معمولا حادثه ساز مي‌شود.
بمب‌هاي متحرك
نوبت به بررسي چند نمونه دستكاري شده از اتوبوس‌ها مي‌رسد. از اين بخش به بعد مهندس سلطاني مدير تعميرگاه مركزي هم همراه مان است. او كه هر روز با اتوبوس‌هاي معيوب سر و كار دارد به‌شدت از عملكرد راننده‌ها در نگهداري اتوبوس‌هاي‌شان ناراضي است و مي‌گويد: «بسياري از راننده‌ها با دستان خودشان اتوبوس‌ها را دستكاري و نا ايمن مي‌كنند و اين يعني رفتن به استقبال خطر.» اشاره مهندس سلطاني به اضافه كردن باك اضافي براي قاچاق سوخت، تغيير در سيستم سيم كشي اتوبوس و كارهايي از اين دست است كه زمينه ساز وقوع حادثه‌ها مي‌شود.
نخستين خودروي معيوب يك اتوبوس ناوگان برون شهري است كه صاحبش باك‌هاي اضافي متعددي به آن اضافه كرده است. مهندس سلطاني مي‌گويد: «چند روز قبل وقتي اين اتوبوس را پذيرش مي‌كردم راننده اتوبوس خودش اعتراف كرد كه با اتوبوسش بيشتر سوخت حمل مي‌كند تا مسافر. يعني اين اتوبوس بيشتر يك نفتكش است تا يك اتوبوس مسافربري و اين يعني كاري بالاتر از خطر.» مدير تعميرگاه در ادامه باك‌هاي اضافي را كه در جاهاي مختلف اتوبوس جاسازي شده را نشان مي‌دهد و مي‌گويد:
«ظرفيت باك اين اتوبوس‌ها به‌طور معمول 700ليتر است اما اين اتوبوس با باك‌هاي اضافي‌اش دست‌كم ظرفيت 7هزار ليتر گازوئيل را دارد». وي در ادامه به مشكلات اضافه كردن اين باك‌ها اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «يكي از مشكلات اين است كه اتوبوس براي تحمل وزن خاصي طراحي شده است و حمل حجم زيادي گازوئيل وزن اتوبوس را بالا مي‌برد و تعادل اتوبوس را بر هم مي‌زند و گاهي ممكن است موجب واژگوني شود. از طرفي باك‌هاي اضافه استاندارد نيستند و معمولا نشتي دارند و اين مشكل باعث مي‌شود هر لحظه خطر آتش گرفتن اتوبوس وجود داشته باشد.»
از نمايي ديگر
در ادامه همراه جمعي از مهندسان تعميرگاه وارد چال مي‌شويم تا آنها باك‌هاي اضافه را از زير اتوبوس نشان دهند. بيشتر از يك روز از پذيرش اتوبوس نمي‌گذرد اما زيرش مملو از گازوئيل است. گازوئيل از هر گوشه‌اي از اتوبوس چكه مي‌كند. معلوم نيست اگر كسي بخواهد با اين اتوبوس سفر برود چند درصد ممكن است سالم به مقصد برسد. اينها همه معايب اين اتوبوس نيست. وقتي وارد چال مي‌شويم باك‌هاي اضافي بيشتر خودنمايي مي‌كنند.
بعضي از باك‌ها درست روي منبع اگزوز نصب‌شده است و معلوم نيست راننده هنگام نصب اين باك در كنار منبع اگزوز با آن حرارت با خودش چه فكري كرده است. بعضي هم به‌دليل وزن زيادي كه تحمل مي‌كنند فرسوده شده يا اينكه پروفيل‌هاي محافظشان شكسته شده است. مدير تعميرگاه در تاريكي چال با چراغ كم جاني كه در دستش است باكي را پيدا مي‌كند كه پروفيل محافظش شكسته و راننده بي‌احتياط، باك به آن سنگيني را با يك زنجير بسته است. كمي آن طرف‌تر گازوئيل به‌طور ممتد چكه مي‌كند. وقتي مهندس سلطاني با چراغش رد گازوئيل را دنبال مي‌كند به شير مخفي يكي از باك‌هاي اضافه بر مي‌خورد.
مشكلات ناشي از نصب باك‌هاي اضافه يكي‌دو تا نيست. مهندس نوروزي مشكل مهمي را يادآوري مي‌كند كه مي‌تواند باعث واژگوني اتوبوس شود: «اتوبوس‌ها روي كيسه‌هاي بادي قرار دارند و اين كيسه‌ها تعادل اتوبوس را حفظ مي‌كنند. جنس اين كيسه‌ها از لاستيك است و نشت گازوئيل ناشي از نصب باك‌هاي اضافه باعث آسيب ديدن كيسه‌هاي باد مي‌شود و اگر حين حركت يكي از كيسه‌ها سوراخ شود اتوبوس واژگون مي‌شود و معلوم نيست چه بلايي برسر راننده و مسافران اتوبوس مي‌آيد.»
ايجاد اختلال در سيستم برق
اين اشكالات فقط مختص اين اتوبوس نيست. چرا كه وقتي از چال بالا مي‌آييم مهندس نوروزي به اتوبوس كناري اشاره مي‌كند و مي‌گويد در بررسي‌هاي كارشناسي انجام شده مشخص شده يكي از دلايل عمده آتش گرفتن اتوبوس‌ها دستكاري در سيستم برق خودرو است. كافي است او درِ تابلو برق اتوبوس معيوب را باز كند تا بهتر بتواند منظورش را منتقل كند. راننده يك ظرف پر از گازوئيل را داخل جعبه برق گذاشته و نشتي آن، همه تابلو برق را به گازوئيل آغشته كرده است. از طرفي وضعيت سيم‌هاي داخل تابلو برق هم آشفته است.
مهندس نوروزي مي‌گويد: «وقتي راننده‌ها مي‌خواهند باك‌هاي اضافي را نصب كنند سيم‌كشي اتوبوس زخمي مي‌شود و اين سيم‌ها در معرض ديد نيست و به سختي قابل تشخيص است و همين كار در تابلو برق اتصالي ايجاد مي‌كند، فيوزها مي‌سوزد و راننده فيوز‌هايي با آمپر بالاتر نصب مي‌كند. در چنين وضعيتي اگر مشكلي در سيستم برق رساني ايجاد شود راننده متوجه نمي‌شود و همه اينها يعني خطر.»
ساير سهل‌انگاري‌هاي حادثه‌ساز
سوانحي كه در سال‌هاي اخير براي اتوبوس‌هاي برون شهري رخ داده علت‌هاي ديگري هم دارد كه مدير خدمات پس از فروش اسكانيا ترجيح مي‌دهد بعد از حدود 2ساعت بازديد از تعميرگاه آنها را در دفتر كارش توضيح دهد. مهندس نوروزي سي دي تصاوير اتوبوس‌هاي حادثه ديده را داخل لپ تاپش مي‌گذارد و عمده‌ترين علت‌هاي وقوع حادثه براي اتوبوس‌هاي برون شهري را اينطور شرح مي‌دهد: «علاوه بر نصب باك اضافه و دستكاري در سيم كشي، حمل بار تجاري توسط اتوبوس‌ها و قرار دادن بار در موتور يا حتي روي صندلي يا روي سقف اتوبوس يكي ديگر از كارهاي خطرناكي است كه راننده‌ها انجام مي‌دهند و حادثه‌ساز مي‌شوند. يكي ديگر از عوامل ناآگاهي راننده‌هاست.
براي ناوبري هواپيما و قطار و كشتي دوره‌هاي آموزشي متعددي بايد طي شود اما يك نفر صرفا با داشتن گواهينامه پايه يك مي‌تواند راننده اتوبوس شود و جان 40مسافر به او سپرده مي‌شود. چنين افرادي حتي نمي‌توانند از امكانات اتوبوس استفاده كنند. مثلا دنده اتوبوس‌ها حالت دستي و اتوماتيك دارد اما برخي از راننده‌ها با بي‌احتياطي در سرازيري از دنده اتوماتيك استفاده مي‌كنند و براي كنترل سرعت ترمز مي‌گيرند و همين عامل سبب مي‌شود كاسه چرخ اتوبوس داغ شود و حرارت به لاستيك منتقل شود و در نهايت حادثه تلخي اتفاق بيفتد.»