این روزها به خاطر سهمیه‌بندی بنزین، خیلی از شهرهای مسافرتی و توریستی رونق تابستانی همیشگی را ندارند اما اصفهان حداقل برای 2هفته از این مسئله مستثناست چرا که از بیش از 70 کشور دنیا، گروه‌های مختلفی از غول‌های علمی آینده برای شرکت در یکی از بزرگ‌ترین مسابقات علمی بین‌المللی، خودشان را به پای کوه صفه رسانده‌اند.
اولین المپیاد بین‌المللی علمی در رشته ریاضی در سال1959 در رومانی با شرکت 7 کشور بلوک شرق آن زمان (رومانی، مجارستان، چکسلواکی، لهستان، آلمان شرقی، بلغارستان و شوروی) برگزار شد.
بدون شک کل‌کل‌های سیاسی دوران جنگ سرد در شکل‌گیری این مسابقه‌ها بی‌تاثیر نبود اما در عرض چند سال و با وارد شدن کشورهای دیگر به گود این رقابت‌ها، به‌تدریج جنبه علمی ماجرا پررنگ‌تر شد. در حال حاضر بیش از 100 کشور در مجموع المپیادهای علمی و در رشته‌های مختلف حضور دارند.
اولین دوره المپیاد جهانی فیزیک در سال1967 در کشور لهستان و با تلاش دکتر گورژوسکی برگزار شد. علاوه بر کشور لهستان به عنوان میزبان، کشورهای بلغارستان، چکسلواکی، مجارستان و رومانی نیز در این مسابقات شرکت داشتند. در این المپیاد، یک روز به امتحان نظری و یک روز به امتحان عملی اختصاص داده شده بود.
برای اعلام نتایج، دانش‌آموزان باید صبر می‌کردند تا برگه‌های امتحان تصحیح شوند. به این ترتیب 2روز وقت داشتند که بروند عشق و صفا، آن هم با هواپیما. این الگوی زمان‌بندی مسابقات هنوز هم اجرا می‌شود.
دومین المپیاد فیزیک، سال بعد در کشور مجارستان برگزار شد. در این دوره به تعداد کشورهای شرکت کننده، 3کشور آلمان شرقی، شوروی و مجارستان هم اضافه شده بودند. در این دوره از المپیاد، برای اولین بار مجمع عمومی تشکیل و اساسنامه برگزاری این المپیاد تصویب شد. با گذشت سال‌ها، بخش‌های اصلی این اساسنامه هنوز تغییر نکرده است.
از آن زمان به جز 3سال (1973، 1978 و 1980) المپیاد فیزیک به طور منظم هر سال برگزار شده است. در سال1974 آلمان غربی به عنوان اولین کشور خارج از بلوک شرق وارد مسابقات شد و سال بعد هم میزبانی مسابقات را پذیرفت. با افزایش تعداد کشورهای شرکت‌کننده و بالا رفتن هزینه برگزاری المپیادها، در سال1984 قرار شد دبیرخانه‌ای ثابت با مسئولیت دکتر گورژوسکی تشکیل شود تا برای برگزاری درازمدت المپیادها برنامه‌ریزی کند. از آن سال کشورهای برگزار کننده برای چندین سال بعد مشخص می‌شوند. برای مثال ایران در سال1372 برای میزبانی این مسابقات اعلام آمادگی کرد که برای 14سال بعد
- یعنی همین امسال - نوبت به ایران داده شد.
ساختار
مسابقه المپیاد فیزیک در 2روز برگزار می‌شود؛ یک روز برای امتحان نظری و یک روز برای امتحان عملی. در امتحان نظری 3سؤال در 4زمینه مختلف فیزیک دبیرستانی طرح می‌شود و مدت آن 5ساعت است. در امتحان عملی یک یا 2مسئله به دانش‌آموزان داده می‌شود. مدت این امتحان هم 5ساعت است. شرکت‌کنندگان بین 2 امتحان نظری و عملی، یک روز استراحت دارند.
هر تیم از حداکثر 5 دانش‌آموز و 2 سرپرست تشکیل می‌شود. دانش‌آموزان باید محصل دبیرستان یا هنرستان باشند و حضور دانش‌آموزان مدارس عالی و دوره های فوق‌دیپلم ممنوع است.
سرپرست‌ها جزو اعضای مجمع عمومی آن سال هستند و حق رأی دارند. سؤال‌ها به زبان خود دانش‌آموز ترجمه و به او داده می‌شود و او هم می‌تواند مسئله را به زبان خودش حل کند.ترجمه سؤال‌ها و پاسخ‌ها جزو وظایف سرپرست‌هاست. بعد از تصحیح اوراق توسط گروه تصحیح که از کشور برگزارکننده است، سرپرست هر کشور حق دارد به نمره تیم خود اعتراض کند.
المپیاد در ایران
22 تا 31 تیرماه، سی و هشتمین المپیاد جهانی فیزیک در اصفهان برگزار می‌شود. کمیته برگزارکننده این مسابقات از اواخر سال1383 کار خود را شروع کرد. یکی از مهم‌ترین و زمان برترین کارهای گروه برگزارکننده، طرح سؤال‌های نظری و عملی بود. کار کمیته علمی برای طرح سؤال‌ها بسیار سخت بود چون باید سؤال‌های تمام دوره‌های قبلی را مطالعه و سؤال‌های جدید را طوری طرح می‌کردند که زیاد شبیه هم نباشد.
مشکل دیگر کمیته علمی، انتخاب یک گروه حدودا 100نفره، عمدتا از استادان دانشگاه و دانشجویان دوره دکتری برای تصحیح ورقه‌های امتحان، آن هم در زمان بسیار فشرده 35 تا 40 ساعت بود. هر دانش‌آموز شرکت‌کننده در المپیاد جهانی فیزیک، برای 3سؤال نظری و یک سوال عملی، به طور متوسط حدود 50 برگ کاغذ را پر می‌کند. بنابراین گروه تصحیح باید حدود 20 هزار برگ امتحانی را با حدود 50 زبان در مدت کوتاهی تصحیح کند، نمره بدهد و سپس در بحث با سرپرستان کشورها، از نمره‌های داده شده دفاع کند.
مسابقات امسال در دانشگاه صنعتی اصفهان برگزار می‌شود. امکانات خوب این دانشگاه در کنار جاذبه‌های فرهنگی و توریستی بسیار قوی شهر، میزبانی را به اصفهانی‌ها رساند. مسابقات از ورود تیم‌ها تا بازگشت آنها به کشورشان 10 روز طول می‌کشد. امتحان نظری روز یکشنبه 24تیر و امتحان عملی پس‌فردای آن روز انجام می‌شود. مراسم اعلام نتایج، اهدای جوایز و مراسم اختتامیه هم شنبه 30تیر برگزار می‌شود.
در خدمت و خیانت المپیاد
این روزها دوباره بازار فوتبال به بهانه جام ملت‌های آسیا گرم شده، اما همزمان با تیم فوتبال ایران ، یک تیم ملی دیگر از کشورمان هم دارد در سطح جهانی، آن‌هم بیخ گوش خودمان مسابقه می‌دهد. برگزاری المپیاد فیزیک در ایران باعث شده تا دوباره کلمه «المپیاد» بیشتر به گوش برسد.
ماجرای المپیادهای علمی، در ایران با حضور تیم ایران در المپیاد ریاضی سال 1367 جرقه خورد. موفقیت نسبی تیم ایران در این مسابقات باعث شد تا طرفداران چنین حضورهایی بتوانند آسان‌تر نظر مسئولان را برای سرمایه‌گذاری در این ماجرا جلب کنند. کسب نتایج خوب توسط تیم‌های ایران در رشته‌های مختلف در اوایل دهه هفتاد، موج المپیاد را در فضای کشور به راه انداخت.
المپیادی شدن به‌صورت یک پرستیژ باکلاس اجتماعی درآمده بود، طوری‌که مثل کلاس‌های کنکور، کلاس‌های آمادگی برای المپیاد نیز پررونق بودند. اما این تب شاید سریع‌تر از آنچه خیلی‌ها فکر می‌کردند، فروکش کرد. در دهه هشتاد با اینکه اعزام تیم‌ها هنوز ادامه دارد، اما توجه به المپیادها، چه در افکار عمومی و چه در مواضع رسمی و رسانه‌ای، نسبت به یک دهه قبل کمرنگ شده‌است. چرا؟
برای توجیه حضور در المپیادها می‌شود چند دلیل مهم آورد. اول از همه ترویج نگاه مثبت به علم در بین مردم از طریق متوجه‌کردن اذهان آدم‌های کوچه و بازار به رویدادهای علمی؛ دوم ایجاد انگیزه بین دانش‌آموزان برجسته برای ادامه تحصیل و کار در رشته‌های علوم پایه که شرط لازم توسعه پایدار هستند؛ سوم کمک به شکوفایی استعدادهای جوان ایرانی در داخل و خارج. چهارم کسب افتخارات ملی و فردی؛ پنجم و ششم و... هم دارد که بماند.
بخش مهمی از جنبه‌های منفی المپیادگرایی افراطی در کشور که به کم شدن توجه به ماجرا هم منجر شد، ریشه‌اش به همان دلیل چهارم برمی‌گردد، رسانه‌ای کردن احساسی موفقیت‌های بچه‌های ایرانی در المپیادها، باعث شد امر بر بعضی‌ها مشتبه بشود و واقعاً خیال کنند تعداد مدال‌های کشور در این مسابقات، نشانه و شاخص توسعه علمی در کشور است.
این تفکر به افزایش سرمایه‌گذاری مادی و اجتماعی در یک قضیه علمی بیش از ظرفیت و لیاقت آن منتهی شد، اما بعد از چند سال معلوم شد انتظار شق‌القمر سریع از چند تا مدال المپیاد بیهوده‌است. این نکته در کنار بالا و پایین‌رفتن مقام ایران در المپیادها و گرفتن نتایج ضعیف در بعضی موارد و همچنین ترک ایران برای ادامه تحصیل و کار توسط تقریبا تمام المپیادی‌های ایران، باعث شد توجه سیاست‌مداران و مسئولان به قضیه کمتر و کمتر بشود.
ما اهل افراط و تفریطیم.
المپیادهای علمی اتفاق‌هایی نه خیلی بزرگ هستند که می‌شود از آنها به خوبی برای توسعه علم در کشور استفاده کرد اما رفتارهای نسنجیده و زیاده‌روی تبلیغاتی، آفت‌هایی را وارد ماجرا کرده که میزان اثربخش بودن آن را خنثی کرده‌اند.
ایران در المپیاد
در سال1367، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش برای نخستین بار یک گروه 3 نفره را به عنوان ناظر به نوزدهمین المپیاد بین‌المللی فیزیک در اتریش اعزام کرد. در مهرماه همان سال با شرکت 3500دانش‌آموز واجد شرایط، مسابقه‌ای در کل کشور با عنوان اولین المپیاد کشوری فیزیک برگزار شد.
23نفر از برگزیدگان این امتحان در یک دوره یکساله آموزش‌‌های تئوری و عملی شرکت کردند. در سال1368، 5 نفر از آنها به عنوان تیم ایران انتخاب و برای اولین بار به بیستمین المپیاد بین‌المللی فیزیک در کشور لهستان اعزام شدند.
از آن سال - به جز سال 1372 که مسابقات در آمریکا بود و تیم ایران موفق به گرفتن ویزا نشد - تیم ما به طور منظم در مسابقات شرکت کرده و مقام‌های خوبی را هم به دست آورده است. بالاترین موفقیت تیمی ایران در سال‌های 1378 و 1381 بوده که با کسب مدال طلا توسط هر 5 عضو تیم دوم شدیم. از لحاظ فردی هم در سال 1376،یکی از اعضای تیم ایران بیشترین نمره ممکن را کسب کرد.
پارسال تیم ایران در سنگاپور هشتم شد که پایین‌ترین مقام ایران از سال1371 تا به حال بود. بیایید به سبک گزارشگرهای ورزشی امیدوار باشیم امسال با استفاده از بخت میزبانی، نتیجه خوبی برای تیم ما رقم بخورد.