اکثر قریب به اتفاق آنها، نیتی جز زیارت امام رضا(ع) ندارند؛ اما در خلال زیارت فرصتی هم پیش میآید که در دومین شهر بزرگ و پرجمعیت کشور به گردش درآیند و از جاذبههای مختلف طبیعی، تاریخی، فرهنگی و تفریحی آن بهره جویند. جالب این که حتی در بعد زیارتی نیز، همه چیز در حرم امام رضا خلاصه نمیشود و مشهد زیارتگاههای معروف و معتبر دیگری هم دارد. در اين صفحه میکوشیم تا شما را با مهمترین جاذبههای گردشگری مشهد آشنا کنیم؛ جاذبههایی که دیدن همه آنها شاید مجالی بیش از یک هفته را طلب کند. همچنین در صفحه ایرانگردی هفته آینده، به سراغ دیدنیهای پیرامون مشهد میرویم که بسیار هم پرشمار و پرطرفدارند.
زیارتگاههای مشهد
غیر از آستان حضرت علیبن موسی الرضا (ع) چهار زیارتگاه معتبر دیگر در محدوده شهر مشهد وجود دارد که هم از نظر مذهبی و تاریخی بسیار جالب توجه هستند و هم معماری و هنرهای به کار رفته در ساختمانهایشان زیبا و چشم نواز است. این زیارتگاهها عبارتاند از
1- خواجه ربیع:خواجه ربیع یکی از هشت زاهد بزرگ تاریخ اسلام و از تابعین پیامبر اکرم(ص) است. تابعین کسانی هستند که پیامبر را ندیدهاند؛ اما محضر اصحاب او را درک کردهاند. خواجه ربیع از یاران حضرت علی(ع) بود و در جنگ صفین به یاری ایشان شتافت. طبق برخی روایات، او در حدود سالهای 61 تا 63 هجری برای جنگ با کفار راهی خراسان شد و در منطقه توس بدرود حیات گفت. حتی نقل شده که امام رضا(ع) نیز در سفر خراسان بر سر مزار او حاضر شدند. به هر روی، مزار خواجه ربیع که ساختمان آن متعلق به دوره شاه عباس صفوی و از شاهکارهای معماری ایرانی است، یکی از محبوبترین زیارتگاههای مشهد به شمار میرود. این بقعه در شمال مشهد قرار گرفته و برای زیارت آن باید به میدان امام حسین، خیابان خواجه ربیع بروید.
2- گنبد خشتی: گنبد خشتی یک زیارتگاه 600 ساله و مدفن یکی از سادات علوی به نام "سید محمد" از اعقاب امام موسی کاظم(ع) است. ساختمان ساده اما گنبد خشتی در زمان صفویه ساخته شده و با وجود سادگی، خالی از شکوه و زیبای نیست. گنبد خشتی در خیابان طبرسی، نزدیک به حرم امام رضا(ع) قرار دارد.
3- پیرپالاندوز: پیر پالاندوز که نام اصلیاش "شیخ محمد عارف کارندهی" است، یکی از عرفای سده دهم هجری قمری بود که به خاطر اشتغال به پیشه پالان دوزی به این نام خوانده شد. آرامگاه او که در خیابان نواب صفوی، درست در کنار حرم امام رضا(ع) قرار گرفته، ساختمانی بسیار زیبا و چشم نواز دارد.
4- گنبد سبز: گنبد سبز نیز مدفن یکی از عرفای شیعه به نام "شیخ محمد حکیم مؤمن عارف استرآبادی" است که در سده نهم هجری میزیسته و گویا استاد مجلسی اول (پدر علامه محمد باقر مجلسی، صاحب کتاب بحارالانوار) بوده است. ساختمان زیبای مزار او که از آثار نفیس دوره صفوی است، قبلا میان یک باغ و گورستان بزرگ قرار داشت اما حالا بر اثر خیابانکشی، وسط یک میدان قرار گرفتهاست. این میدان که مشهدیها به آن فلکه گنبد سبز میگویند، در مرکز شهر و در خیابان آخوند خراسانی قرار دارد.
آثار تاریخی-فرهنگی مشهد
از سال 1354 که طرح توسعه حرم رضوی به اجرا درآمد، بسیاري از آثار تاریخی مشهد شامل گذرها، بازارها، حمامها، کاروانسراها، مدارس، خانههای تاریخی و... تخریب شدند. آنچه مانده بیشتر شامل ساختمانهای حرم و برخی دیگر از آثاری است که در ادامه چند تایي از آنها را به شما معرفی میکنیم:
1- موزه و آرامگاه نادرشاه افشار: نادر افشار، بنیانگذار سلسله افشاریه، یکی از جنگاوران بزرگ تاریخ ایران و جهان و فاتح هندوستان است. او 375 سال پیش بر اثر توطئه سردارانش به قتل رسید و در مشهد - که تقریبا حکم پایتخت او را داشت - به خاک سپرده شد. بنای کنونی آرامگاه او در سال 1342 به بهره برداری رسید و یکی از کارهای معمار بزرگ ایرانی، هوشنگ سیحون است. آنچه زیبایی و ابهت این آرامگاه را دو چندان کرده، مجسمه عظیمی به وزن 14600 کیلوگرم است که بر فراز ساختمان آرامگاه نصب شده. این مجسمه نادر را تبرزین به دست و سوار بر اسب نشان میدهد؛ در حالی که پشت سر او سه سرباز در حرکتاند، یکی شیپورزن، دیگری بیرق به دست و سومی تفنگدار. مجسمه نادر کاری است از استاد ابوالحسن صدیقی، مجسمه ساز بزرگ ایران و سازنده مجسمه فردوسی در میدان فردوسی تهران.
در کنار آرامگاه نادر، موزهای هم برپا شده که در آن ابزار مختلف جنگی و چند تابلوی نقاسی مرتبط با نادرشاه را به نمایش گذاشتهاند. ساختمان موزه و آرامگاه در میانه باغی بزرگ و دلگشا قرار گرفته و برای دیدن آن باید به چهار راه شهدا، در نزدیکی حرم امام رضا(ع) بروید.
2- خانه حاج حسین آقا ملک: حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در شهر تهران و یکی از نیکوکارترین مردان تاریخ معاصر ایران با وقفیات بسیار است. او زاده و پرورش یافته تهران بود، اما چون بخش بزرگی از املاک موروثیاش در خراسان قرار داشت، بخشی از اوقات سال را در مشهد میگذراند. بنابراین خانه مجللی هم در این شهر داشت. این خانه زیبا در خیابان آخوند خراسانی قرار دارد و در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. چون ممکن است در خانه در همه مواقع سال باز نباشد، در این مورد از اداره میراث فرهنگی خراسان رضوی کسب اطلاع کنید.
3- مسجد و حمام شاه: مسجد و حمام شاه که اولی از آثار دوره تیموری و دومی از ساختههای عصر صفوی است، از دیدنیهای جالب توجه مشهد هستند که علاقمندان معماری ایرانی دیدنشان را از دست نمیدهند. این دو بنا با توسعه آستان امام رضا(ع) داخل آستان شدهاند و در سمت غربی صحن جامع رضوی قرار گرفتهاند. خوشبختانه آستان قدس رضوی حمام شاه را که فاصله کمی با مسجد شاه دارد، تبدیل به موزه مردم شناسی کرده و درب آن را به روی زایران گشوده است اما ساعات کار را باید از مسؤولان آستان یا خدام حاضر در صحن رضوی بپرسید.
4- مصلا: در گذشته، مصلاها جای وسیعی بودند برای برگزاری مراسم مذهبی و نماز عید فطر یا عید قربان و معمولا نیز خارج از شهر قرار داشتند. مشهد نیز از دوره صفویه صاحب یک مصلای زیبا بوده که حالا با توسعه شهر داخل آن شده است. این بنا در میدان عدالت، بلوار مصلی قرار گرفته و در اختیار اداره میراث فرهنگی است. برای دیدن آن نیز باید از این اداره کسب اجازه کنید.
تفریحگاههای مشهد
مشهد تا گذشتهای نه چندان دور، یعنی شاید تا 15 سال پیش جایی بسیار سرسبز و خوش آب و هوا بود اما توسعه لجام گسیخته شهر و رونق بساز و بفروشی، همان بلایی را که سر باغات شمیران در تهران آورد، با چند سال تأخیر بر سر مشهد آورد. اما هنوز هم در محدودههایی از این شهر باغها و تفریحگاههایی باقی مانده که از قضا بسیار مورد علاقه زایران و مسافران هستند و ما مهمترینهایشان را برای شما شرح میدهیم:
1- کوهسنگی:کوهسنگی یک تفریحگاه زیبا و مقدس است. چرا مقدس؟ چون مشهدیها آن را از یادگارهای سفر امام رضا(ع) به خراسان میدانند. شیخ صدوق روایت کرده که آن حضرت از راه جنوب وارد منطقه سناباد توس شدند (آن موقع هنوز مشهد وجود خارجی نداشت) و از فرط خستگی بر این کوه تکیه زدند و دعا کردند که خدا آن را به حال مردم نافع گرداند. البته میدانیم که این کوه در گذشته به خاطر ساخت ظروف سنگی از سنگهای نرم و خوش تراش آن بسیار نافع بود و حالا هم به خاطر حضور میلیونها گردشگر در طول سال ثروت زیادی را نصیب مشهدیها میکند. کوه سنگی ارتفاع زیادی ندارد و اگر بر فراز آن قرار بگیرید، منظره کاملی از شهر مشهد تا دوردستها را خواهید دید. در سالیان اخیر بالای کوه گروهی از شهدای گمنام جنگ تحمیلی را نیز به خاک سپردهاند. در پایین کوه هم که در واقع یک پارک بسیار بزرگ است، همه اسباب تفریح و تفرج برپاست؛ از آمفی تئاترهای روباز و زمینهای ورزش بگیرید تا رستوران و کافی شاپ و شهر بازی کودکان و باغ ایرانی و... در مجموع این پارک برای یک اتراق نیم روزی جای کاملا مناسبی است. کوهسنگی در جنوب مشهد (منطقه مرفه نشین شهر) قرار گرفته و نیاز به نشانی ندارد، چون خودش یک نشانی است!
2- پارک جنگلی، باغ وحش و شهربازی وکیل آباد: وکیل آباد تقریبا مرز میان مشهد و بیرون مشهد است. این پارک جنگلی که با درختان کهنسال و نهرهای آب و محیطی بیش و کم بکر در انتهای بلوار وکیل آباد، یعنی در غرب شهر قرار گرفته، از روزگاران گذشته جای بساط کردن یا به قول امروزیها کمپینگ مشهدیها و زایران امام رضا(ع) بوده است. مناظر این پارک آنقدر زیباست که حتی در زمستان و فصل بی برگ و باری درختان هم دیدنش خالی از لطف نیست. کنار این پارک جنگلی، دو مجموعه تفریحی جالب توجه وجود دارد. یکی باغ وحش وکیل آباد که معمولا برای کودکان و نوجوانان جالب توجه است و دیگر، "کوهستان پارک شادی" که روی یک بلندی مشرف به پارک جنگلی قرار گرفته و و یک شهر بازی نسبتا کامل است. اگر اهل اتراق در دامن طبیعت و راه انداز بساط کباب هستید، وکیل آباد نزدیکترین و دردسترس ترین جاست.
3- پارک ملت: پارک ملت مشهد با 72 هکتار مساحت، بزرگترین پارک درون شهری مشهد و از بوستانهای قدیمی این شهر است که نزدیک به 50 سال عمر دارد. پارک ملت در ابتدای بلوار وکیل آباد قرار گرفته و دارای محیطی زیبا و دلگشاست. البته نمیتوان در این پارک چادر زد و کباب درست کرد اما برای قدم زدن یا لختی نشستن به دور از ازدحام شهر، جای كاملا مناسبی است. خصوصا که کنار آن یک شهر بازی هم قرار دارد و در نتیجه اسباب تفریح کودکان را هم فراهم میکند. همچنین تندیس برخی از بزرگان فرهنگ و هنر ایران را در بخشی از این پارک نصب کردهاند که زیبایی آن را فزونی بخشیده است.
4- سرزمین موجهای آبی: تا اینجای کار، دو شهر بازی مشهد یعنی شهربازی پارک ملت و کوهستان پارک شادی را به شما معرفی کردیم. اما اصلیترین شهر بازی مشهد که در آن به قول معروف آدم از سر و کول هم بالا میرود، سرزمین موجهای آبی است. صاحبانش میگویند، بزرگترین پارک آبی خاورمیانه است اما چون ما تک تک شهرهای خاورمیانه و شهر بازیهایشان را ندیدهایم، در تأیید یا تکذیب آن چیزی نمیگوییم. اما چه بزرگترین باشد یا نباشد، در هرحال با فضاهایی چون منطقه بازی کودکان، سرسرههای آبی آهسته و سرعتی، استخر موج، و رودخانه آرام و خروشان، هم کودکان و هم بزرگسالان را سرگرم میسازد و خاطره خوشی را برایشان رقم میزند. این مجموعه برخی روزها به بانوان و برخی روزها به آقایان اختصاص دارد. اطلاعات مربوطه را باید از سایت سرزمین آبی بدست بیاورید.
5- باغ گیاه شناسی: تنها باغ گیاه شناسی شرق کشور با 25 هکتار مساحت در شهر مشهد قرار گرفته، این پارک با هدف حفاظت ونگهداری از گیاهان و تهیه بانک ژن زنده گیاهی، آموزش و فرهنگ سازی در زمينه نقش گياهان در محيط زيست، آشنایی دانشجویان و شهروندان با انواع گونههای گیاهی، انجام برنامههای مطالعاتی و پژوهشی و ترویج استفاده شهروندان از گلو گیاه ایجاد شده است و محیطی بسیار زیبا و دلپذیر دارد. طبیعتا تنوع گونههای گیاهی موجود در آن از هر باغ و پارک دیگری در مشهد بیشتر است. اگر علاقمند به گل و گیاه و محیط زیست هستید، توصیه میکنیم به این باغ زیبا در بلوار جمهوری اسلامی، بین چهار راه مقدم و میدان غدیر بروید.
بازارهای مشهد
مگر میشود آدم به مشهد برود و بدون سوغاتی برگردد؟ بالاخره هرکس متناسب با جیب خود برای دوستان و آشنایان سوغاتی میآورد: از نخودچی وکشمش و نبات و هل و زعفران تا مهرو تسبیح و سجاده و عطر و انگشترهای عقیق و فیروزه. بازارهای مشهد هم یکی دو تا نیستند و خصوصا در سالهای اخیر هرکسی دستش رسیده یک بازاری ساخته و کوشیده تا بخشی از 25 میلیون مسافر سالانه مشهد را به سوی خود جذب کند. راستش را بخواهید ما نمیتوانیم همه این بازارها را معرفی کنیم و درباره کیفیتشان سخن بگوییم،چون برخی از آنها به رغم معروفیت، محبوبیت چندانی بین خود مشهدیها ندارند. فقط به همین مقدار بسنده میکنیم که معروفترین بازار زیارتی مشهد، بازار رضاست با اجناسی متوسط و قیمتهایی متوسط و یکی از بهترینها و خوشنامترینهایشان و(بنا بر پرسش از اهل مشهد) بازار زیست خاور با اجناسی مرغوبتر و طبیعتا قیمتهایی بالاتر. بازار رضا در خیابان تهران، فلکه آب قرار دارد و بازار زیست خاور در میدان دکتر شریعتی، معروف به فلکه تقی آباد جای گرفته است. البته اگر جیبتان یاری میکند که فرشهای مرغوب و معروف و گرانقیمت مشهد را سوغات بخرید، بازار بزرگ فرش در خیابان خسروی و تقریبا چسبیده به حرم امام رضا(ع) قرار دارد. یافتن دهها بازار و مرکز خرید دیگر را به ذهن جست و جو گر شما میسپاریم.
زیرنویس عکسها
1- باغ آرامگاه نادر. عکس از حمید رضا حسینی
2- مجسمه 14600 کیلوگرمی آرامگاه نادر.عکس از حمید رضا حسینی
3- نمایی از پارک کوهسنگی و شهر مشهد از فراز کوهسنگی
4- پارک ملت
5- پارک ملت
6- پارک جنگلی وکیل آباد
7- آراکگاه خواجه ربیع
8- خلنه حاج حسین آقا ملک
9- زیارتگاه پیرپالانذوز
10- گنبد سبز
11- حمام شاه، (موزه مردم شناسی)
12- باغ گیاه شناسی
13- بازار رضا، عکس از مصطفی عباسی
14- سرزمین موجهای آبی، عکس از احمد حلبیساز
عکسها: سایت عکس رضوی (آستان قدس رضوی)