سریال‌های ژاپنی شبکه‌های یک و 2 را قبضه کرده بودند و تماشای مستند زندگی جانوران با عنوان «راز بقا» نیز به کرات و هر جا که کنداکتور خالی باقی مانده بود مورد استفاده قرار می‌گرفت.
حالا که بیست و اندی سال از آن زمان می‌گذرد، حسرت دیدار آن راز بقاها به دلمان مانده است. حسرت به دلیل این نیست که الان شبکه‌های سیما مستند پخش نمی‌کنند، بلکه علت ساختار آن راز بقاها بود که به معنای دقیق کلمه مستند بودند و استانداردهای این ژانر پرطرفدار را در خود داشتند.
در حال حاضر مستندهای فراوان‌تری به لحاظ مضمون و محتوا و موضوع از شبکه‌های سیما پخش می‌شود. از مستندهای صنعتی، نجوم، ترکیبی و تاریخی گرفته تا همان مستندهای مربوط به زندگی جانوران. حتی بیش از یک دهه است که ایران‌شناسی تحت قالب مستند توسط گروه‌های تولیدی مستند ساخته می‌شود و در حقیقت اگر 2 دهه و اندی پیش آنچنان تولیدات وطنی در این ژانر نداشتیم و سهم ساخت و ساز کم بود، ولی حالا اوضاع دقیقا برعکس است. تا جایی که برنامه‌ای ترکیبی حتی در مورد گردشگری (به عنوان یک زیرمجموعه و زیرگونه) هم داریم و حتی زنده‌اش را می‌بینیم.
بعد از تخصصی شدن شبکه‌های سیما نیز به فراخور حال هر شبکه، پخش مستند یا تولید آن نیز ساز و کار متفاوتی پیدا کرد؛ به نحوی که در حال حاضر شبکه 4 به دلیل ماهیت و ذات آن سردمدار پخش مستند نامیده می‌شود. همین الان مستند «ایران( »که در 26 قسمت تهیه شده و اتفاقا پخش آن از سال گذشته دقیقادوم دی 87 شروع شده بود) در حال پخش است و به لحاظ ساختاری یک مستند گزارشی است و به بررسی و نمایش سینمای مستند ایران از ابتدا می‌پردازد.
«کارگاه علم» نیز که از 15 مهرماه 87 به آنتن راه یافت، اگرچه بیشتر برنامه‌ای ترکیبی و جنگ مانند است، اما شکل و شمایلی مستندگونه دارد و پخش آن حتی تا پایان امسال نیز ادامه خواهد داشت. «رودخانه‌ها و سواحل ایران( »اولین بار در 4 تیرماه 87 پخش شد) نیز یک مستند خالص است که از شبکه 4 روی آنتن می‌رود و 30 قسمت آن ساخته شده و در هر برنامه‌ای به موضوع‌های متفاوت مربوط به رودخانه‌ها و سواحل ایران مانند طغیان رودخانه، علل وقوع سیلاب، تشدید خسارت، ضرورت ساماندهی، حاشیه‌نشینی در سواحل رودخانه و... می‌پردازد و این مستند نیز دقیقا تا 29 اسفند امسال پخش خواهد شد.
اما یک برنامه ترکیبی جنگ‌مانند که عمدتا اطلاعات عمومی بیننده را افزایش می‌دهد و لحنی مستندگونه دارد و به لحاظ ساختاری نیز کمی تا قسمتی به این ژانر وابسته است، برنامه معروف و پرطرفدار «4 سوی علم» است. هر برنامه 4 سوی علم به یک موضوع خاص می‌پردازد. موضوع‌های علمی و فنی، پزشکی، هوا و فضا، باستان‌شناسی، فناوری، آتش‌فشان‌ها و جذاب‌تر از همه حیات‌وحش از این جمله هستند.
جدای از شبکه 4 که بیشترین سهم پخش مستند را دارد؛ اما شبکه2 سال گذشته با پخش مستند «پانتنون» واقعا ترکاند؛ مستندی محض و خالص که شاید بهترین مستند پخش شده این شبکه به حساب بیاید؛ برنامه‌ای با موضوعات متفاوت جغرافیایی و محیط‌زیست و حیات‌وحش که بینندگان بسیاری را به خود جلب کرده است و گاهی پس از اتمام پخش‌اش هم در لابه‌لای برنامه‌ها یا بویژه در انتهای برنامههای این شبکه روی آنتن می‌رود.
در شبکه یک هر هفته می‌توان یاد و خاطره مستندهای «دیوید آتن بارو» را زنده کرد و از دیدنش لذت برد. اگر Earth Planet(سیاره زمین، محصول BBC) را به یاد داشته باشید و تیپیکال‌های منحصربه‌فرد آتن بارو و مهم‌تر از آن صدای نازنین احمد رسول‌زاده را حتما دچار نوستالژی عمیقی می‌شوید. خوشبختانه سری برنامههای آتن بارو گاه و بی‌گاه هم از شبکه یک و 2 و حتی 4 و 5 پخش می‌شود (و متاسفانه هر بار هم یک دوبلور روی این برنامه‌ها حرف زده است) و باید این برنامههای ویژه را شکار کرد، چون هنوز خبری از آن برای پخش مجدد به صورت روتین در دست نیست.
در حال حاضر یکی از مستنداتی که از شبکه اول در حال پخش است (و احتمالا اولین بار هم در اول فروردین امسال روی آنتن رفته) مستند محض «آبزیان خلیج‌فارس» نام دارد. یک کار علمی که محصول گروه دانش سیما یک است و البته برای گروه مخاطب خاصی تهیه نشده و لحنی عام دارد و این یک ویژگی است که بینندگان پرشماری بتوانند از این کار استفاده ببرند. آبزیان خلیج‌فارس همان‌گونه که از اسمش برمی‌آید به شناسایی و معرفی و تنوع آبزیان خلیج‌فارس می‌پردازد. این مستند که پخش آن تا فروردین سال‌آینده هم ادامه خواهد یافت برای اولین‌بار قرار است تصویربرداری‌های خاصی در اعماق خلیج فارس داشته باشد و به همین سبب قطعا ویژگی و جذابیت‌های بعدی خاصی هم به ارمغان می‌آورد.
به شبکه 5 یا شبکه تهران که برسیم با یک عنوان برنامه روبه‌رو می‌شویم که واقعا کاری دیدنی از لحاظ جذب مخاطب بوده است؛ برنامه «مستند 5» که قالبش تقریبا مستند بازسازی شده و در گروه تامین برنامه این شبکه تهیه و تنظیم و تدوین شده است.مستند 5 که عمدتا در زمان‌های 45 دقیقه‌ای و هر شب (بجز جمعه‌ها و شنبه‌ها) پخش می‌شود یک ویژگی ممتاز هم دارد، این که سال تولیدش مربوط به 1384 است. اگر بیننده پر‌و‌پا قرص «مستند 5» هستید توجه داشته باشید که این برنامه تا سی و یکم خرداد امسال روی آنتن خواهد بود. تنوع مستند 5 نیز البته جالب توجه است به نوعی که اگر بیننده‌ای موضوع خاصی را علاقه‌مند باشد می‌تواند به صورت گزینشی این برنامه را تماشا کند، چرا که هر شب موضوع مستند 5 با شب دیگر متفاوت است.
از این روست که شنبه‌ها جهانگردی، دوشنبه‌ها ورزشی، سه‌شنبه‌ها سیاسی، چهارشنبه‌ها فناوری و علم و پنجشنبه‌ها موضوع فلسطین پخش می‌شود. با همه این حرف‌ها تعداد برنامه‌هایی که در این نوشتار درباره‌شان توضیح داده شد، شاید تنها نیمی یا حتی یک‌سوم مستندهایی باشند که از شبکه‌های سیما پخش می‌شوند. گنجینه‌ای فراوان و بسیار خوش ساختی در اختیار آرشیو شبکه‌های تلویزیونی‌مان است که امیدواریم تعدادی از آنها مانند همان سیاره زمین و دیگر تولیدات اینچنینی در برنامههای پخش آتی قرار گیرند و طبعا یک اطلاع‌رسانی کوچک کافی است تا بینندگان پرشمار و علاقه‌مندان بسیار به این‌گونه برنامههای مستند به نوستالژی‌شان پایان دهند و بتوانند دوباره اینچنین گنجینه‌ای را تماشا کنند.