امام معصوم آینه تمام نمای زندگی شرافتمندانه انسان‌های موحد و متعالی است. سیره و روش زندگی امامان علاوه بر این که بهترین روش آموزش معارف نورانی اسلام است، بالاترین دلیل بر قابلیت عمل و اجرایی بودن دستورات دین نیز هست. رمز موفقیت و گسترش چشمگیر اسلام برخورداری آن از چنین الگوهای کامل عملی بوده است.
ابوجعفر، امام محمدباقر(ع) پنجمین آفتابی است که بر افق امامت، جاودانه درخشید، زندگیش سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقرالعلوم نامیده شد، یعنی شکافنده دشواری‌های دانش و گشاینده پیچیدگی‌های معرفت.
حضرت ابوجعفر، باقرالعلوم (ع)، در شهر مدینه تولد یافت و براساس نظریه بیشتر مورخان و کتاب های روایی، تولد آن گرامی در سال ۵۷ هجری بوده است و سرانجام بر سر تعارضات مبنایی با نظام خلافت ظالمانه، در هفتم ذی الحجه، توسط هشام به شهادت رسید.
- اخلاق و فضایل امام محمد باقر(ع)
امامان معصوم، نسخه عملی آیات نورانی قرآن مجید هستند. همه آنچه از اخلاق و فضایل و ویژگی های انسان کامل است در وجود آنان در حد اعلی موج می زند. یکی از بارزترین ویژگیهای امام جامعیت اوست.
همه فضایل و ویژگی های انسان کامل در وجود امام محمد باقر (ع) متبلور بود، به پرسش‌های مردم، عبادت و تهجد و شب زنده داری، کار و تلاش در اوج زهد و تقوا، حضور سازنده و مؤثر در جامعه، شکیبایی و بردباری در روابط اجتماعی، رسیدگی به محرومان، صمیمیت و محبت با دوستان، محبت و عاطفه نسبت به خانواده، رعایت حقوق و نیازهای روحی همسران، عدم تحمیل ایدههای خویش بر همسران، رعایت جمال و زی شرافتمندانه، اهتمام به حقوق مالی مردم و... تنها پاره ای از ویژگی های امام محمد باقر (ع) است.
تمام زندگی امام محمد باقر (ع) برای همه روزگاران بهترین الگو برای جویندگان سعادت است به همین دلیل سیره عملی امام محمد باقر (ع) بزرگ‌ترین تأثیر علمی و عملی را برای جامعه خویش داشته است.
در سیره اخلاقی ایشان آمده است که آن حضرت، یارانش را به هم‌دردى و برادرى و نیز یارى مسلمانان سفارش مىکرد و مى‌فرمود: «دوست داشتنىترین کارها نزد خدا این است که مسلمانى، شکم مسلمانى را سیر کند و غمش را بزداید.»
امام باقر(ع) چون دیگر اهل بیت پیامبر(ص)، با همه مهربان بود، حتى با کسانى که نسبت به ایشان رفتار بدى داشتند. همین خصلت سبب شد که فردی مسیحی که به امام دشنام می داد از رفتار خویش پشیمان شود و اسلام بیاورد.
امام باقر(ع)، لغزش هاى یاران را نادیده مى‌گرفت و مى‌فرمود: «اصلاح امور زندگى و روش برخورد با مردم چون پیمانه است که دو سوم آن زیرکى و یک سوم آن گذشت است».
- شخصیت و آثار علمی امام محمد باقر(ع)
دانش همه امامان معصوم (ع) یکسان و همگی از سر چشمه وحی سیراب می شوند. آنان آموزگاری نداشتند و در مکتب بشری درس نخوانده بودند.
دانش امام باقر (ع) نیز همانند دیگر امامان از سر چشمه وحی بود اما زمینه مراجعات وسیع دانش پ‍ژوهان و ابراز علم برای حضرت و فرزند گرامی شان امام جعفر صادق(ع) فراهم گشت.
تشکیل حلقه های درسی سنگین، احتجاجات، مناظرات و مباحثات امام محمد باقر (ع) با دانشمندان و مدعیان یکه تازی در میدان علم، همگان را به تواضع در پیشگاه علم آن حضرت وادار کرد.
عبدالله بن عطاء مکی میگفت: هرگز دانشمندان را نزد کسی چنان حقیر و کوچک نیافتم که نزد امام باقر (ع) یافتم. «حکم بن عتیبه» که در چشم مردمان جایگاه علمی والایی داشت در پیشگاه امام باقر چونان کودکی در برابر آموزگار بود.
شخصیت آسمانی و شکوه علمی امام باقر (ع) چنان خیره کننده بود که «جابر بن یزید جعفی» به هنگام روایت از آن گرامی میگفت: «وصی اوصیاء و وارث علوم انبیاء محمد بن علی بن الحسین مرا چنین روایت کرد...».
- امام باقر(ع) از دیدگاه قرآن و اهل بیت
شخصیت امام محمد باقر (ع) و نقش آن حضرت در نشر معارف نورانی اسلام با توجه به شرایط مساعد زمان ایشان همواره مورد نظر پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بوده است گویا همه این بزرگواران به عنوان پدران امت اسلامی انتظار زمان امام محمد باقر (ع) را می کشیدند تا آن حضرت با نهضت علمی خود جامعه اسلامی را از فقر فرهنگی مهلک برهاند.
رسول خدا(ص) به جابر فرمود: «امید آن است که عمر طولانی کنی تا فرزندی از من را که از نسل حسین(ع) است و محمد نام دارد، ببینی که علم دین را میشکافد و تشریح میکند. وقتی او را ملاقات کردی، سلامم را به وی برسان».
- توسعه فرهنگ انتظار
تلاش های گسترده و عمیق امام باقر(ع) در نشر معارف اسلام ناب، مردم را به سوی فرهنگ انتظار امام آخرین (عج) سوق می داد. او در تبیین این فرهنگ بر آن بود تا با روشن کردن زوایای پنهان فرج امام زمان(عج) و پاسخ دادن به پرسش های گوناگون، غیبت وظهور او را امری خدادادی و خارج از اختیار معرفی و نیز منتظران را به انتظار ظهور او ترغیب کند.
دوران امامت امام محمد باقر (ع) با اوج ستم ها و شهوترانی های امویان و استفادههای ناروای آنها از بیتالمال مسلمانان مصادف شد. شدت اختناق و بیداد چنان بود که خلفا آشکارا به دشمنی با آل محمد(ص) می پرداختند، و نام آنان را از دیوان بیتالمال حذف می کردند.
در زمان امام باقر(ع)، نزدیک به یک قرن از وفات پیامبر اسلام (ص) سپری شده و نسل جدید از از احکام اسلام و عقاید آگاهی درستی نداشت. و تلاش های شصت ساله امویان در محو آثار دین و ایجاد شبهات اعتقادی به بار نشسته بود.
در این دوران حاکمان اموی به دلیل تعارضات داخلی از نهضت عظیم علمی امام باقر (ع)، غافل بودند، به همین دلیل امام باقر (ع) تاحد زیادی موفق به نشر معارف اسلامی گردیدند. البته اوضاع خشونتآمیز این دوره به گونهای بود که امام باقر (ع) بارها تقیه میکرد.
- بسترسازی علمی در دوران رکود علمی
در همین زمینه محقق حوزه و دانشگاه در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: فعالیت علمی و فرهنگی امام باقر علیه‌السلام با دوران ممنوعیت نقل و کتابت حدیث به عنوان سیاست رسمی خلفا همزمان بود. این ممنوعیت نقل و کتابت حدیث تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه پیدا کرد.
لقمان رضانژاد افزود: از زمان رحلت پیامبر اکرم (ص) تا زمان امام باقر (ع) خاصه بعد از جریان غدیر با رکود علمی و فرهنگی حکمفرما بود و حتی در روایات آمده، که مردم در ابتدایی ترین مسائل مانده بودند و از علم و آموزه های وحی دور بودند.
پژوهشگر حوزه و دانشگاه ادامه داد: در زمان دیگر امامان معصوم قبل از امام باقر(ع) نیز، آموزه های وحی جریان داشت اما بستر علم آموزی فراهم نبود و این بستر در زمان امام باقر (ع) توسط ایشان ایجاد شد.
وی تصریح کرد: در زمان عمربن عبدالعزیز که شناخت و مطالعه احادیث به دستور وی آغاز شده بود، لذا امام باقر (ع) این فرصت را مغتنم دانستند و حرکت علمی خویش را در همین دوره شروع و ساماندهی کرد.
رضانژاد با اشاره به فرهنگ سازی و جامعیت پذبری مباحث گفت: با توجه به دور بودن و نا آشنایی مردم با مباحث علمی، امام باقر برای نهادینه کردن علم نیاز به جامعیت پذیری داشتند.
- شکافنده علوم
پژوهشگر حوزه و دانشگاه افزود: در زمان امام باقر (ع) ابتدا باید بستر تعلیم و تعلٌم فراهم می شد و کسی می تواند شکافننده علم باشد، که بستر سازی علم و فرهنگ سازی پذیرش مباحث علمی را ایجاد کند، چون امام باقر (ع) این بستر را بعد از رکود علم فراهم کردند از این رو ایشان به شکافنده علم لقب یافتند.
وی گفت: شکوفایی آموزه های وحی در زمان امام باقر (ع) بود و ایشان نیازمند بودند تا گزاره ای کار کنند و ویژگی خاص مکتب فقهی ایشان شکوفایی علمی زیر ساخت های انسانی بود.
رضانژاد ادامه داد: مبانی فقهی شیعه، مبانی علم اصول همان قواعد استنباط از احکام شرعی، در زمان این امام معصوم توسط ایشان به بار نشست.
محقق حوزه و دانشگاه تصریح کرد: امام باقر(ع) شکافنده علم است به معنای نهادینه کردن زیر ساخت های علمی شیعه و در واقع تجلی و ظهور شکافنده علم هم، در همین عرصه است.
- تربیت علمی شاگردان و اصحاب
رضانژاد گفت: امام باقر(ع) از میان شاگردان خود، شاگردان نخبه‌ای تربیت کرد که این‌ها هسته مرکزی محدثان شیعه بودند، و 477 تن از صحابه توسط ایشان تربیت شدند.
وی افزود: روایتی از امام صادق(ع) داریم که حضرت در آن از چهار نفر از محدثان یاد کردند و فرمودند: «مکتب ما و احادیث پدرم را چهار نفر زنده کردند؛ زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلى. اگر این‌ها نبودند، کسى از تعالیم دین و مکتب پیامبر (ص) بهره‌اى نمى‌یافت.»
پژوهشگر حوزه و دانشگاه گفت: او را باقر مىخواندند و اين كلمه از «بقر الارض» اخذ شده است، يعنى آنكه زمين را مىشكافد و گنج‌های نهان معارف و حقایق احکام و حکمت ها را آشكار مىكند.
رضانژاد در پایان افزود: ابن ابی الحدید می گوید: «کانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ... سَیِّدُ فُقَهاءِ الْحِجازِ وَ مِنْ اِبْنِهِ جَعْفَرٍ تَعَلَّمَ النّاسُ الْفِقْهَ؛ محمد بن علی علیهماسلام آقای فقهای حجاز بود، و از او و فرزندش، مردم را علم فقه آموختند».
- قم - خبرگزاری مهر